بررسی مولفه های موثر بر مناسبات فاطمیان با دگرباوران خارجی مذهب در مغرب اسلامی

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 گروه تاریخ. دانشکده ادبیات و علوم انسانی. دانشگاه شیراز. شیراز. ایران

2 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه شیراز، ایران

10.22034/mte.2022.12901.1597

چکیده

چکیده
تشکیل دولت فاطمی در مغرب به سال 297 ق سرآغاز تلاش فاطمیان برای تسلط بر سراسر سرزمین مغرب به‌عنوان یک دولت فراگیر بود. همین امر برخورد فاطمیان با گروه‌های دگر باور مغرب را اجتناب‌ناپذیر می‌کرد. دگر باوران شامل اهل سنت، شیعیان زیدی و نیز خارجی‌مذهبانی بودند که در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی نقش مهمی را ایفا می‌کردند. مناسبات فاطمیان با این گروه‌ها بر اساس شرایط مذهبی و سیاسی کاملاً متفاوت بوده است. پژوهش حاضر بر اساس رویکرد توصیفی - تحلیلی درصدد بررسی چگونگی مناسبات فاطمیان با دگر باوران خارجی‌مذهب بنی رستم و بنی مدرار و تأثیر عوامل مذهبی، سیاسی، اقتصادی بر این روابط می‌باشد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که هر سه مؤلفه مذهبی، سیاسی و اقتصادی نقش مهمی در شکل‌گیری این مناسبات داشته‌اند. گرچه مؤلفه مذهبی و فکری نقش پررنگ‌تری را ایفا کرده و تعارضات فکری و مذهبی درزمینهٔ امامت و خلافت، زیرساخت مناسبات فاطمیان با این گروه از دگر باوران بوده است؛ اما از سوی دیگر تلاش برای توسعه سرزمین و تشکیل حکومت مقتدر و همچنین دسترسی به منافع تجاری این منطقه از عوامل سیاسی و اقتصادی تأثیرگذار بر مناسبات فاطمیان با خارجی‌مذهبان بوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Investigating the effective components on Fatimid relations with khariji religious other believers in the Islamic Maghreb

نویسندگان [English]

  • Bahjat Mohammadi 1
  • Mohammad mehdi Moradi Khalaj 2
1 Department of History, Faculty of Literature and Humanities. Shiraz university. Shiraz.iran
2 Associate Professor, Department of History, Shiraz University, Shiraz, Iran
چکیده [English]

Abstract
The formation of the Fatimid state in the Maghreb in 297 AH was the beginning of the Fatimid attempt to dominate the entire territory of the Maghreb as an all-encompassing state. This made the Fatimids' treatment of other believer groups in the Maghreb inevitable. other believers included Sunnis, Zaidi Shiites, and khariji religion who played important roles in the political, economic, and social spheres. Fatimid relations with these groups have been quite different based on religious and political circumstances. Based on a descriptive-analytical approach, the present study seeks to investigate the relationship between the Fatimids and khariji religion other believers of the Bani Rostam and Bani Madrar religions and the influence of religious, political and economic factors on these relations. Findings show that all three religious, political and economic components have played an important role in shaping these relationships. Although the religious and intellectual component has played a more prominent role and the intellectual and religious conflicts in the field of Imamate and Caliphate have been the infrastructure of Fatimid relations with this group of other believers; On the other hand, the effort to develop the land and form a powerful government, as well as access to the commercial interests of the region, has been one of the political and economic factors influencing the Fatimids' relations with khariji religious people.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Fatimids
  • other believers
  • Bani Madrar
  • Bani Rostam
  • khariji.religious

Creative Commons License

This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution 4.0 http://creativecommons.org/licenses/by/4.0

منابع و مأخذ
ابن ابی زرع، ابوالحسن علی بن محمد (1999 م) الانیس المطرب بروض القرطاس فی اخبار الملوک المغرب و تاریخ مدینه فاس، رباط: دارالمنصور.
ابن اثیر، عزالدین (1386) الکامل فی التاریخ، بی‌جا: دار صادر، ج 8.
ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد (1413 ه.ق) تاریخ، بیروت: دارالکتب العلمیه، ج 4 و 6.
ابن دباغ، ابوزید (1987 م)، معالم الایمان فی معرفه اهل قیروان، ویراسته ابراهیم شبوح و دیگران، قاهره.
ابن صغیر (1986 م) اخبار الائمه الرستمیین، به کوشش محمدناصر و ابراهیم بحاز، بیروت: دارالغرب اسلامی.
ابن عذاری، احمد بن محمد (1983 م)، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، تحقیق ج. س. کولان و لوی پروونسال، بیروت: الدار العربیه للکتاب، ج 1.
ابن هیثم، جعفر بن احمد (1388 ه.ش)، المناظرات؛ پیدایی فاطمیان و گفت‌وگوهای درونی شیعیان در المناظرات، به تحقیق ویلفرد مادلونگ و پل. ای. واکر، ترجمه محمد جاودان و امیر جوان آراسته، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
ادریس عمادالدین (1985 م)، تاریخ الخلفاء الفاطمیین بالمغرب، به تحقیق محمد یعلاوی، بیروت: دارالغرب الاسلامی.
اسماعیل عبدالرزاق، محمود (1985 م)، الخوارج فی بلاد المغرب حتی منتف القرن الرابع الهجری، بی‌جا: دارالبیضاء، دارالثقافه.
اصطخری، ابواسحاق ابراهیم (1368 ه.ش)، مسالک و ممالک، به اهتمام ایرج افشار، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
بکری، ابوعبید عبدالله بن عبدالعزیز (1911 م)، المغرب فی وصف بلاد افریقیه و المغرب، تحقیق البارون دوسلان، الطبعه الثانی، الجزایر: بی‌نا.
جیهانی، ابوالقاسم (1368 ه.ش)، اشکال العالم، ترجمه عبدالسلام کاتب، تعلیقات فیروز منصوری، تهران: به نشر.
چلونگر، محمد علی (1386)، زمینه های پیدایش خلافت فاطمیان، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
حریری، محمد عیسی (1408 ه.ق)، الدوله الرستمیه بالمغرب الاسلامی حضارتها و علاقتها الخارجیه بالمغرب و الاندلس، کویت: دارالقلم.
درجینی، ابی العباس احمد بن سعید (بی­تا)، طبقات مشایخ بالمغرب، تحقیق ابراهیم طلای، قسطنطنیه: مطبعه البعث.
دشراوی، فرحات (1994)، الخلافه الفاطمیه بالمغرب، محقق حمادی ساحلی، بیروت: دارالغرب الاسلامی.
دفتری، فرهاد (1375 ه.ش)، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره­ای، تهران: فروزان روز.
سلاوی، احمد (1428 ه.ق)، الاستقصاءلاخبار دول المغرب الاقصی، تحقیق محمد عثمان، بیروت: دارالکتب العلمیه، ج 1.
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم (1413)، الملل و النحل، محقق: احمد فهیمی محمد، بیروت: دارالکتب العلمیه.
شهیدی پاک، محمدرضا (1389)، تاریخ تحلیلی مغرب، قم: مرکز ترجمه و نشر المصطفی (ص).
صابری، حسین (1388)، تاریخ فرق اسلامی، تهران: سمت، ج 1.
صنهاجی، ابوعبدالله (بی­تا)، اخبار ملوک بنی عبید و سیرتهم، تحقیق عبدالحلیم عویس و تهامی نقره، قاهره: دارالصحوه.
قاضی عیاض (1998 م)، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفه اعلام مذهب مالک، به کوشش محمد سالم هاشم، دارالکتب العلمیه، ج 2.
قاضی نعمان، ابوحنیفه (1416 ه.ق)، افتتاح الدعوه، بیروت: دارالاضواء.
------------------(1996 م)، المجالس و المسایرات، تحقیق الحبیب الفقی، ابراهیم شبوح و محمد یعلاوی، بیروت: دارالمنتظر، الطبعه الاولی.
کردی، رضا (1389)، تاریخ سیاسی خوارج شمال آفریقا، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
لقبال، موسی (1976 م)، دور الکتامه فی تاریخ الخلافه الفاطمیه منذ تاسیسها الی منتصف القرن الخامس الهجری، الجزایر: الشرکه الوطنیه للنشر و التوزیع.
مالکی، ابوبکر عبدالله بن محمد (1983 م)، ریاض النفوس فی طبقات علماء القیروان و افریقیه، تحقیق بشیر البکوش و مراجعه محمد العروسی المطوی، دارالغرب الاسلامی، ج 2.
مقدسی، محمد بن احمد (1361 ه.ش)، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، تهران: شرکت مولفان و مترجمان.
مقریزی، احمد بن علی (1416 ه.ق)، اتعاظ الاحنفاء باخبار الائمه الفاطمیین الخلفاء، چاپ محمد حلمی محمد احمد، قاهره: وزاره الاوقاف، ج 1 و 2.
------------------(1423 ه.ق)، المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الاثار به تحقیق ایمن فواد سید، لندن: موسسه الفرقان للتراث الاسلامی ، ج 1 و 2.
واکر، پل. ای (1383 ه.ش)، پژوهشی در یکی از امپراتوری های اسلامی؛ تاریخ فاطمیان و منابع آن، ترجمه فریدون بدره­ای تهران: مروارید.
یاقوت حموی، شهاب الدین ابوعبدالله (1995 م)، معجم البلدان، بیروت: دار صادر، ج 3.
.
مقالات
شهیدی پاک، محمدرضا (1385)، مهدویت در غرب اسلامی، نشریه تاریخ اسلام، سال 7، شماره 27، صفحات 127-158.
فضلی، زینب (1397 ه.ش)، سیاست اقتصادی و ناکامی مذهبی فاطمیان، پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، سال 51، شماره 2، صفحات 245-264.
فضلی،زینب، احمدرضا، خضری ( 1391)، بازخوانی سیاست مذهبی فاطمیان در مغرب، مطالعات اسلامی: تاریخ و فرهنگ، سال 44،شماره88،صفحات 27-46.
مرادی خلج، محمد مهدی، بیاتی، سمیه، (1398 ه.ش) نقش سیاست ورزی در تغییر و تعدیل اندیشه های سیاسی خوارج بنی مدرار و بنی رستم، دوفصلنامه مطالعات تاریخی جهان اسلام، سال 7، شماره 14، صفحات 309 تا 325.
Al-hamdani, husain f. "some unknown Ismaili authors and their works", journal of the royal Asiatic society (new series), volme 65, issue 02, (1937), pp 359-378