تطبیق صورت و معنای آیه 137 سوره بقره در آرایه‌های تزئینی بناهای تاریخی- مذهبی استان یزد

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکترای رشته تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی دانشگاه شاهد تهران، ایران

چکیده

آیه 137 سوره بقره، با عبارت «فسیکفیکهم الله و هو السمیع‌العلیم» در تزئینات وابسته به معماری بناهای مسجد جامع یزد، بقعه سید رکن‌الدین و مجموعه سلطان محمودشاه بُندَرآباد یزد دیده می‌شود. ساختار بصری خاص این آیه در تزئینات سه بنا، ضرورت انجام پژوهش حاضر را ایجاب کرده است. اهداف شامل شناسایی صورت و معنای آیه 137 سوره بقره در تزئینات سه بنا و شناسایی مکان قرارگیری آیه در بناها و تأثیرات مکان آیه بر معنای آن می‌باشد. پرسش‌ها عبارتند از: 1- آیه 137 سوره بقره در تزئینات بناهای مسجد جامع یزد، بقعه سید رکن‌الدین و مجموعه سلطان محمودشاه بُندَرآباد یزد دارای چه صورت و معنایی است؟ 2- این آیه در کدام بخش‌های این بناها به‌کار رفته و این مکان قرارگیری چه تأثیراتی بر معنای آن داشته است؟ در پژوهش اطلاعات کتابخانه‌ای، اسنادی و تصویری به شیوه‌ توصیفی- تحلیلی با رویکرد تطبیقی بررسی شده و صورت و معنای آیه 137 سوره بقره در تزئینات بناهای نام‌برده، مقایسه شده است. نتایج نشان می‌دهد مفاهیم خالق مطلق، ناظر کل، لزوم به پا داشتن نماز و حرب با شیطان، نائل شدن به مقام جاودانگی در بهشت، توحید و معاد اهداف اصلی هنرمندان در طراحی و ساخت تزئینات بناها بوده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Matching the form and meaning of verse 137 of Surah Baqarah in the decorative arrays of historical-religious buildings in Yazd province

نویسنده [English]

  • Majid Mazidi Sharaf Abadi
PhD student in Comparative and Analytical History of Islamic Art, Shahed University, Tehran. iran
چکیده [English]

Verse 137 of Surah Al-Baqarah, with the phrase "فسیکفیکهم الله و هو السمیع‌ العلیم" can be seen in the decorations related to the architecture of Yazd Jame Mosque, Seyyed Ruknuddin Mausoleum, and Sultan Mahmudshah Complex in Bandarabad, Yazd. The special visual structure of this verse in the decorations of three buildings necessitates the need to conduct the present research. The objectives include identifying the form and meaning of verse 137 of Surah Al-Baqarah in the decorations of three buildings and identifying the location of the verse in the buildings and the effects of the location of the verse on its meaning. The questions are: 1- What form and meaning does verse 137 of Surah Baqarah have in the decorations of Yazd Jame Mosque, Seyyed Ruknuddin Mausoleum and Sultan Mahmudshah Bandarabad complex in Yazd? 2- In which parts of these buildings is this verse used and what effects did this location have on its meaning? In the research, library, documentary and visual information was analyzed in a descriptive-analytical way with a comparative approach and the form and meaning of verse 137 of Surah Al-Baqarah in the decorations of the mentioned buildings were compared. The results show that the concepts of the absolute creator, the overseer of the whole, the necessity of praying and fighting with Satan, attaining the status of immortality in heaven, monotheism and resurrection were the main goals of artists in the design and construction of building decorations.

کلیدواژه‌ها [English]

  • verse 137 of Surah Baqarah
  • form
  • meaning
  • calligraphy
  • religious monuments of Yazd

مراجع

  1. قرآن کریم

    1. احسنت، ستاره (1390)، مبانی حکمی صورت و معنا در خوشنویسی اسلامی(با تکیه بر رسالات سنتی)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی.
    2. احسنت، ستاره، گودرزی‌سروش، محمدمهدی، (1396)، تجلی مفهوم تقدس در تلاقی خوشنویسی و کتیبه‌نگاری اسلامی، نگره، دوره 12، شماره 44: 129ـ 113.
    3. اسکندرپورخرمی، پرویز، (1379)، گل‌های ختایی، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
    4. اعوانی، غلامرضا، (١٣٧٥)، حکمت و هنر معنوی، تهران: گروس.
    5. افشار، ایرج، (1354)، یادگارهای یزد، جلد 2، تهران: انجمن آثار ملی.
    6. افشارمنش، منصوره، (1395)، معرفی و تحلیل نقاشی‌های سقفی بقعه سید رکن‌الدین و بقعه سید شمس‌الدین(دوران ایلخانی در شهر یزد)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علم و هنر اردکان.
    7. افضلی، حمید، (1391)، اتابکان یزد، تهران: پیام عدالت.
    8. بلخاری‌قهی، حسن، (1384)، جایگاه کیهان‌شناختی دایره و مربع در معماری مقدس(اسلامی)، هنرهای زیبا، شماره 24، 5-14.
    9. بمانیان، محمدرضا، (1386)، بررسی نقش خدا‌محوری در معماری مسلمانان، علوم مهندسی دانشگاه علم صنعت ایران، دوره 18، شماره 5، 37- 44.
    10. بورکهارت، تیتوس، (1365)، هنر اسلامی و زبان و بیان، ترجمه: مسعود رجب‌نیا، تهران: سروش.
    11. بورکهارت، تیتوس، (1369)، هنر مقدس: اصول و روش‌ها، ترجمه: جلال ستاری، تهران: سروش.
    12. پات، فریبا، صبایی، نفیسه، (1398)، تحولات مفهومی محراب با تأکید بر منابع قرن سوم و چهارم هجری، تاریخ اسلام، سال 9، شماره 34، 87- 73.
    13. پاکباز، رویین، (1383)، دائره‌المعارف هنر(نقاشی، پیکره‌سازی و هنر گرافیک)، چاپ 8، تهران: فرهنگ معاصر.
    14. پورجعفر، محمدرضا، موسوی‌لر، اشرف‌السادات، (1381)، بررسی ویژگی‌های حرکت دورانی مارپیچ؛ اسلیمی نماد تقدس، وحدت و زیبایی، فصل‌نامه علوم انسانی دانشگاه الزهرا(س)، سال 12، شماره 43، 207 ـ 184.
    15. تاجدینی، علی، (1376)، مبانی هنر معنوی(مجموعه مقالات 1) ، چاپ دوم، تهران: سوره.
    16. جندقی یزدی، علی، (1327)، مسجد جامع یزد، نشریه زبان و ادبیات (یغما)، شماره 2، 83 - 78 .
    17. حاجی‌زاده‌باستانی، کریم، (1397)، زیبایی‌شناسی و ارزش‌های نمادین کتیبه‌های مسجد جامع یزد، پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دوره 8، شماره 18، 192- 175.
    18. حسینی، سیدهاشم، فراشی‌ابرقویی، حسین، (1393)، تحلیل جنبه‌های نمادین شیعی در تزیینات مسجد جامع یزد، نگره، دوره 9، شماره 29، 44- 32.
    19. خادم‌زاده، محمدحسن، (1384)، مساجد تاریخی شهر یزد، تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری.
    20. خادم‌زاده، محمدحسن، (1387)، معماری دوره آل‌مظفر یزد(ایلخانی و تیموری) با نگاهی به بناهای عصر اتابکان، باهمکاری مجید علومی و الهه الوندیان، تهران: هم پا.
    21. خزاز رازى، على بن محمد، (1401)، کفایة الأثر فی‌النصّ على الأئمة الإثنی عشر، محقق و مصحح: عبداللطیف حسینى‌کوهکمرى، قم: بیدار.
    22. دانش‌یزدی، فاطمه، (1387)، کتیبه‌های اسلامی شهر یزد، پایگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهر تاریخی یزد: سبحان نور.
    23. ذکاوت، سحر، قاضی‌زاده، خشایار، (1398)، تحلیل بازتاب فرهنگ و باورهای عرفانی اسلامی در رحل ایلخانی موجود در موزه متروپولیتن، پژوهش‌های عرفانی، سال 2، شماره 3، 85- 63.
    24. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، (1412)، المفردات فی غریب‌القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، بیروت: دارالعلم الدار‌الشامیه.
    25. ربیعی، هادی، (١٣٨٨)، جستارهایی در چیستی هنر اسلامی، تهران: ترجمه و نشر آثار هنری متن.
    26. رحمتی، ان‌شاء‌الله، (1390)، هنر و معنویت(مجموعه مقالاتی در زمینه حکمت و هنر)، چاپ دوم، تهران: مؤسسه تألیف ترجمه و نشر آثار هنری متن، فرهنگستان هنر.
    27. رضازاده، نیلوفر، حکمت، نصرالله، ضیاء‌شهابی، پرویز، شاهرودی، فاطمه، (1398)، هنر روشن‌ترین وجه معرفت حق در عرفان ابن عربی، شناخت، دوره 12، شماره1، 127- 105.
    28. رهنورد، زهرا، (1378)، حکمت هنر اسلامی، تهران: سمت.
    29. ریخته‌گران، محمدرضا، (1389)، هنر، زیبایی، تفکر(تأملی در مبانی نظری هنر)، تهران: ساقی.
    30. ستاری، جلال، (١٣٨٧)، رمزاندیشی و هنر قدسی، تهران: نشر مرکز.
    31. شاهرودی، زهره، عطارزاده، عبدالکریم، (1396)، نمود مفاهیم اسلامی در تزئینات ضریح، الهیات هنر، شماره 8، 132- 107.
    32. شایسته‌فر، مهناز، بهزادی، مهران، (1390)، هماهنگی رنگ و نقش در تزیینات مسجد جامع یزد، زیلو و سفال میبد، مطالعات هنر اسلامی، دوره 8، شماره 15، 110- 91.
    33. شریعت،زهرا، (1386)، تزئینات کتیبه‌ای آستان مقدسه قم، مطالعات هنر اسلامی، دوره 4، شماره 7، 110- 89.
    34. شیشه‌بری، طاهره، (1391)، بررسی فنون دیوارنگاره‌های پنج بنای متعلق به دوره ایلخانی در شهر یزد، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، رشته مرمت اشیاء تاریخی و فرهنگی، دانشگاه هنر اصفهان.
    35. صادقی، رقیه، (1396)، مقایسه بصری نقوش تزئینی به کاررفته در بقعه سید رکن‌الدین یزد با نقوش به کاررفته در هنر کتاب‌آرایی دوره ایلخانی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر تهران.
    36. صحراگرد، مهدی، (١٣٨٦)، مجموعه مقالات خوشنویسی، تهران: فرهنگستان هنر.
    37. طبرسی، فضل بن‌حسن، (1384)، مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، جلد 1، تهران: ناصر خسرو.
    38. عمید، حسن، (1381)، فرهنگ عمید، چاپ بیست و پنجم، جلد 2، تهران: امیرکبیر.
    39. فرهمند‌بروجنی، حمید، عابد‌اصفهانی، عباس، شیشه‌بری، طاهره، (1391)، شناخت مواد و فنون دیوارنگاری پنج بنای دوره ایلخانی شهر یزد، مرمت آثار و بافت‌های تاریخی فرهنگی، دوره 2، شماره 4، 112- 97.
    40. فضائلی، حبیب‌الله، (1370)، تعلیم خط، چاپ ششم، تهران: سروش.
    41. قربانی، آیدین، (1393)، مبانی هنر اسلامی و مسیحی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، رشته فلسفه، دانشکده ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی، دانشگاه تبریز.
    42. قلم‌سیاه، اکبر، (1395)، فرهنگ‌نامه یزد، جلد 2، یزد: توسعه آسمان هنر.
    43. کاتب‌یزدی، احمدبن‌حسین، (1386)، تاریخ جدید یزد، به کوشش: ایرج افشار، تهران: امیر کبیر.
    44. کاظمینی، میرزا محمّد، (1382)، دانشنامه‌ مشاهیر یزد، یزد: بنیاد فرهنگی پژوهشی ریحانه الرسول.
    45. کونل، ارنست، مالی، شهریار، اقدسیه، هادی، (1367)، اسلیمی و ختایی، گل‌های شاه عباسی: نگرشی بر سوابق تاریخی سه نگاره تزئینی، تهران: فرهنگسرا یساولی.
    46. کیانی، فاطمه، بلخاری‌قهی، حسن، رجبی، محمدعلی، (1391)، مفهوم‌شناسی تطبیقی نمادها در نگاره خلقت انسان از مجموعه منتخبات مثنوی با داستان دیدار حضرت مریم(س) و روح‌القدس(ع) از دفتر سوم مثنوی معنوی، مطالعات هنر اسلامی، دوره 8، شماره 16، 62- 49.
    47. گلشن، صدیقه، (1378)، بررسی تاریخی مسجد جامع یزد، مجموعه مقالات همایش معماری مسجد، جلد 1، تهران: دانشگاه هنر.
    48. ماچیانی، حسینعلی، (1380)، آموزش تذهیب، تهران: یساولی.
    49. متفکرآزاد، مریم، (1395)، بررسی جایگاه محراب و تزئینات آن در مساجد ایرانی، سومین کنفرانس بین‌المللی پژوهش در علوم و تکنولوژی.
    50. مثقالی، فیروزه، (1392)، مقایسه تطبیقی طرح و نقش بقعه سید رکن‌الدین و سید شمس‌الدین یزد(دوره آل‌مظفر)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد.
    51. مجلسی، محمدباقر، (1404 ق)، بحارالانوار، جلد 2، بیروت: موسسه الوفاء.
    52. محقق، محمدباقر،‌ (1384)، نمونه بینات در شأن نزول آیات از نظر شیخ طوسی و سایر مفسرین خاصه و عامه، تهران: اندیشه اسلامی.
    53. مراثی، محسن، (1384)، مارپیچ طلایی در طبیعت و هنرهای اسلامی، نگره، سال 1، شماره 1، 43- 35.
    54. مزیدی‌شرف‌آبادی، مجید، (1397)، بررسی تزئینات مجموعه‌ی سلطان بُندرآباد یزد و کاربرد آن در گرافیک معاصر، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس تهران.
    55. معماریان، غلام‌حسین،سلطان‌احمدی، بهمن، آذرنوش، منا، (1396)، نظریه نوین درباره تاریخ نخستین چپیره‌سازی با باریکه تاق در معماری ایران، معماری و شهرسازی ایران، دوره 8، شماره 14، 84- 75.
    56. معین، محمد، (1376)، فرهنگ معین، جلد اول و دوم و سوم، چاپ اول، تهران: انتشارات امیرکبیر.
    57. مهدی‌نژاد مقدم، لاله، گودرزی، مصطفی، (1393)، محراب و نقوش به‌کار رفته در آن(دوره سلجوقی و ایلخانی)، هنرهای تجسمی نقش‌مایه، سال 8، شماره 19، 18- 7.
    58. نصرتی، مسعود، (1380)، مسجد جامع یزد مجموعه‌ای ارزشمند از کتیبه‌های قرآنی، گلستان هنر، شماره 87، 26 - 20.
    59. هنرور، محمدرضا، (1384)، آموزش گام به گام حرکت‌های ختایی در طراحی فرش و هنر تذهیب، چاپ اول، تهران: یساولی.

     

    1. Khoury, Nuha N. N., (1998) “The Mihrab: From Text to Form”, International Journal of Middle East Studies, Vol. 30, No. 1, pp. 1-27, Published by: Cambridge University Press.
    2. http://www.negahmedia.ir/media/show_pic/41156 (Access date: 2021/07/05).
    3. https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A2%D8%B1%D8%A7%D9%85%DA%AF%D8%A7%D9%87_%D8%B3%DB%8C%D8%AF_%D8%B1%DA%A9%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86 (Access date: 2021/07/04).
    4. https://wiki.ahlolbait.com/%D9%85%D8%AD%DB%8C%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%B9%D8%B1%D8%A8%DB%8C (Access date: 2021/08/09).
    5. https://www.epersianhotel.com/mag/yazd/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9-%DB%8C%D8%B2%D8%AF (Access date: 2021/07/04).

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار