آثار فرهنگی اجتماعی مقبره حضرت حمزه (ع)

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسنده

محقق و پژوهشگر تاریخ اسلام و تاریخ حرمین شریفین

چکیده

حضرت حمزه(ع) از چهره‌های برجسته تاریخ اسلام است که نقش پررنگی در تثبیت و گسترش اسلام دارد. زیارت سالانه پیامبر اعظمa از ایشان و استمرار این سیره توسط صدیقه طاهرهE و برخی دیگر از سرشناسان صدر اسلام، سبب شد فقهای فریقین به استحباب زیارت حمزه(ع) فتوا دهند. اعتقادات و آداب مسلمانان در زیارت ایشان قابل‌توجه است. منزلت او نزد اهل مدینه به‌گونه‌ای بود که روزهای خاصی در هفته و سال را به زیارت ایشان اختصاص دادند خصوصاً زیارت رجبیه او که مشهور و معروف بوده است. وی جایگاه رفیعی در باورهای اعتقادی مسلمانان داشته که تجلی آن در تبرک و توسل است. بنای مسجد بر روی مزار او حداقل به مدت ده قرن، بیتوته در احد، برگزاری مفصل جشن‌های رجبیه، مولودی‌خوانی و انتقال جنازه به احد برای دفن در مجاورت ایشان از دیگر آثار اجتماعی مقبره حضرت حمزه(ع) است؛ و در یک‌کلام اهل مدینه نسبت به حضرت حمزه(ع) آداب و عادتی ـ باریشه‌های شیعی ـ داشتند که در بقیع گزارش نشده و این‌ها همه از منزلت رفیع ایشان نزد مسلمانان حکایت دارد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Socio-cultural effects of the tomb of Hazrat Hamza

نویسنده [English]

  • Ammar Aboutalebi
Researcher and researcher of the history of Islam and the history of the two holy shrines
چکیده [English]

Hazrat Hamza is one of the prominent figures in the history of Islam who has played a significant role in the establishment and spread of Islam. The annual pilgrimage of the Holy Prophet from him and the continuation of this tradition by Hazrat Zahra and some other prominent figures of the beginning of Islam, caused the Foghaha of the sects to recommend a pilgrimage to Hamzah. The beliefs and customs of Muslims are remarkable in his pilgrimage. His status with the people of Medina was such that they dedicated special days of the week and year to his pilgrimage, especially the his Ziarat Rajabiyya, who was famous and popular. He had a high position in the beliefs of Muslims, which is manifested in blessings and recourse. The construction of a mosque on his tomb for at least ten centuries, Bituteh in Uhud, the detailed holding of Rajabiyah celebrations, Nativity and recitation of the body to Uhud for burial in his vicinity are other social effects of the tomb of Hazrat Hamzah. In a word, the people of Medina had customs and habits towards Hazrat Hamza, along with Shiite roots, which have not been reported in Baqiya, and all this indicates his high status among Muslims.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hamzeh
  • Uhud
  • consecration
  • social effects
  • Rajabiyya

Creative Commons License

This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution 4.0 http://creativecommons.org/licenses/by/4.0

مراجع

  1. آقشهری، محمد بن احمد بن امین، الروضة الفردوسیة و الحضرة القدسیة، لندن - انگلیس، مؤسسة الفرقان للتراث الإسلامی، ۲۰۱۰.
  2. ‏‫ابن ابی الحدید، عبد الحمید بن هبه الله، شرح نهج البلاغة (ابن ابی الحدید)، 20 ج، قم، کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)، بی‌تا.
  3. ‏‫ابن اثیر، علی بن محمد، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت - لبنان، دار الفکر، ۱۴۰۹.
  4. ‏‫ابن ادریس، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی (و المستطرفات)، 3 ج، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی، بی‌تا.
  5. ‏‫ابن العتیق، ماء العینین، الرحلة المعینیة، 1 ج، ابوظبی - امارات، دار السویدی للنشر و التوزیع، بی‌تا.
  6. ‏‫ابن بابویه، محمد بن علی، أمالی شیخ صدوق، تهران - ایران، کتابچی، ۱۳۷۶.
  7. ‏‫ابن بطوطه، محمد بن عبد الله، تحفة النظار فی غرائب الأمصار و عجائب الأسفار، رباط - مغرب، مطبوعات أکادیمیة المملکة المغربیة، ۱۴۱۷.
  8. ‏‫ابن بلدجی، عبدالله بن محمود، الاختیار لتعلیل المختار، بیروت - لبنان، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۶.
  9. ‏‫ابن جبیر، محمد بن احمد، تذکرة بالأخبار عن اتقافات الأسفار، 1 ج، بیروت - لبنان، المؤسسة العربیة للدراسات و النشر - دار السویدی، ۲۰۰۸.
  10. ‏‫ابن حیون، نعمان بن محمد، دعائم الإسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام عن اهل بیت رسول الله علیه و علیهم افضل السلام، 2 ج، قم، موسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث، بی‌تا.
  11. ‏‫ابن شاهین، عمر بن احمد، ناسخ الحدیث ومنسوخه، الزرقاء - اردن، مکتبة المنار، ۱۴۰۸.
  12. ‏‫ابن شبه نمیری، عمر بن شبه، تاریخ المدینة المنورة، 4 ج، قم - ایران، دار الفکر، ۱۴۱۰.
  13. ‏‫ابن عساکر الدمشقی، عبد الصمد بن عبد الوهاب، إتحاف الزائر و إطراف المقیم للسائر فی زیارة النبی صلى الله علیه وسلم، شرکة دار الأرقم بن أبی الأرقم، بی‌تا.
  14. ‏‫ابن فرحون، برهان الدین ابراهیم، إرشاد السالک إلى أفعال المناسک، ریاض - عربستان، مکتبة العبیکان، ۱۴۲۳.
  15. ‏‫ابن فرحون، عبد الله بن محمد، تاریخ المدینة المنورة المسمی نصیحة المشاور و تعزیة المجاور، قاهره - مصر، مکتبة الثقافة الدینیة، ۱۴۲۷.
  16. ‏‫ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، 1 ج، نجف اشرف - عراق، مطبعة المرتضویة، بی‌تا.
  17. ‏‫ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت - لبنان، دار الفکر، ۱۴۰۷.
  18. ‏‫ابن ماجة، محمد بن یزید القزوینی، سنن ابن ماجة، بیروت - لبنان، دار الرسالة العالمیة، ۱۴۳۰.
  19. ‏‫ابن مازه، محمود بن احمد، المحیط البرهانی فی الفقه النعمانی فقه الإمام أبی حنیفة رضی الله عنه، بیروت - لبنان، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۴.
  20. ‏‫ابن مشهدی، محمد بن جعفر، المزار الکبیر، 1 ج، قم - ایران، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۳۷۸.
  21. ‏‫ابن نجار، محمد بن محمود، الدرة الثمینة فی أخبار المدینة، بیروت - لبنان، شرکة دار الأرقم بن أبی الأرقم، بی‌تا.
  22. ‏‫ابن نجار، محمد بن محمود بن الحسن، الدرة الثمینة فی اخبار المدینة، مرکز بحوث و دراسات المدینه المنوره، ۲۰۰۶.
  23. ‏‫ابن‌براج، عبدالعزیز بن نحریر، المهذب، 2 ج، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی، بی‌تا.
  24. ‏‫ابو الیمن‌ علیمی‌، عبد الرحمن‌ بن‌ محمد، الأنس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل، 2 ج، عمان -، مکتبة دنیس، بی‌تا.
  25. ‏‫ابوطالبی، عمار، «واکاوی جایگاه فرهنگی و تمدنی بقیع»(رساله دکترا)، دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۳۹۸.
  26. ‏‫———، «نقش و کارکرد شیعیان در مکه در دوران عثمانی»(رساله کارشناسی ارشد)، دانشگاه ادیان و مذاهب، بی‌تا.
  27. ‏‫———، «بیت الاحزان یا مسجد فاطمه و واکاوی ماهیت تاریخی آن»، پژوهشنامه حج و زیارت، در دست چاپ.
  28. ‏‫ابوطالبی عمار، و فرمانیان مهدی، «گونه شناسی انتقال جنازه به مدینه در طول تاریخ اسلام»، پژوهشنامه حج و زیارت، ش. 10، ۱۳۹۹.
  29. ‏‫البیهقی، احمد بن الحسین، شعب الإیمان، ریاض - عربستان، مکتبة الرشد للنشر و التوزیع، ۱۴۲۳.
  30. ‏‫الحربی المدنی، عبدالرحیم حسن، خطباء المنبر الحسینی فی المدینة المنورة، قم، نشر دانش حوزه، ۱۴۳۰.
  31. ‏‫الحویزی الموسوی، سید علی خان، الرحلة المکیة، رحلات الکرام الی بیت الله الحرام، ج۱، قم، دانش حوزه، ۱۴۴۲.
  32. ‏‫الشربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج إلى معرفة معانی ألفاظ المنهاج، بیروت - لبنان، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۵.
  33. ‏‫الشرنبلالی، حسن بن عمار، مراقی الفلاح شرح نور الإیضاح، بیروت - لبنان، المکتبة العصریة، ۱۴۲۵.
  34. ‏‫المحمدی، سعود بن‌ عبدالمحیی‌ الصا‌عدییوسف‌ بن‌ مطر، احد: الاثا‌ر - المعرکه‌ - التحقیقا‌ت‌، احد، دراسا‌ت‌ فی‌ خدمه‌ المدینه‌ النبویه‌؛ (۱)، مدینه‌، دار المجتمع‌، ۱۳۷۱.
  35. ‏‫امین الدوله، میرزا علی اصغر خان، سفرنامه مکه، ۵۰ سفرنامه حج قاجاری، ج۶، تهران - ایران، نشر علم، ۱۳۸۹.
  36. ‏‫بادکوبه ای، عبدالرحیم، «سفرنامه مکه»، ویراسته‌ی عارف رمضان، میقات حج، ش. 79، صفحه 138-118، ۱۳۹۱.
  37. ‏‫بانو علویه کرمانی، روزنامه سفر حج، ۵۰ سفرنامه حج قاجاری، ج۵، تهران - ایران، نشر علم، ۱۳۸۹.
  38. ‏‫بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۳۶۳.
  39. ‏‫بخارایی، رحمت الله بن ملا عاشور، سفرنامه مکه، ۵۰ سفرنامه حج قاجاری، ج۴، تهران - ایران، نشر علم، ۱۳۸۹.
  40. ‏‫برتون، ریچارد ف.، رحلة بیرتون الی مصر و الحجاز، قاهره - مصر، الهیئة المصریة العامة للکتاب، بی‌تا.
  41. ‏‫بروجردی، محمد علی بن محمد رضی، بزم غریب، ۵۰ سفرنامه حج قاجاری، ج۱، تهران - ایران، نشر علم، ۱۳۸۹.
  42. ‏‫بلاذری، احمد بن یحیی، أنساب الأشراف (5 جلدی)، 5 ج، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
  43. ‏‫بیهقی، احمد بن حسین بن علی، السنن الکبرى، بیروت - لبنان، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۴.
  44. ‏‫بیرم خامس، محمد مصطفی، صفوة الإعتبار بمستودع الأمصار و الأقطار، 2 ج، بیروت - لبنان، دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
  45. ‏‫بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشریعة، 7 ج، بیروت، دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
  46. ‏‫تکابی، حاجی سلیم خان، حج نامه، ۵۰ سفرنامه حج قاجاری، ج۶، تهران - ایران، نشر علم، ۱۳۸۹.
  47. ‏‫حامدی، اسماعیل بن موسی، الرحلة الحامدیة الی الدیار الحجازیة، بیروت - لبنان، دار الکتب العلمیة، ۱۴۳۴.
  48. ‏‫حسینی مدنی، محمد کبریت، الجواهر الثمینة فی محاسن المدینة، بیروت - لبنان، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۷.
  49. ‏‫حضیکی، احمد بن محمد، الرحلة الحجازیة، الرباط، مرکز الدراسات و الابحاث و احیاءالتراث الرابطه المحمدیه للعلماء، ۱۴۳۲.
  50. ‏‫حلی، یحیی بن سعید، الجامع للشرایع، قم، موسسه سید الشهداء (ع)، ۱۴۰۵.
  51. ‏‫حوزه‌ نما‌یندگی‌ ولی‌ فقیه‌ در امور حج‌زیا‌رت‌، احد، تهران، مشعر، ۱۳] [.
  52. ‏‫خاکرند، شکرالله، سیدی، سیداحیا، و دهقان، معصومه، «رفتارشناسی صحابه در توزیع غنایم غزوات پیامبر(ص)»، تاریخ اسلام، 21، ش. 83، صفحه 77-110، ۱ دی ۱۳۹۹.
  53. ‏‫خوارزمی، محمد بن اسحاق، إثارة الترغیب و التشویق إلی المساجد الثلاثة و البیت العتیق، 2 ج، مکه مکرمه - عربستان، مکتبة نزار مصطفی الباز، بی‌تا.
  54. ‏‫خیاری، احمد یاسین، تاریخ معالم المدینة المنورة قدیما و حدیثا، ریاض - عربستان، دارة الملک عبدالعزیز، ۱۴۱۹.
  55. ‏‫رتر، الدون، مدینتا الجزیرة العربیة المقدستان، ترجمه‌ی عبدالله بن محمد نصیف، مکه مکرمه - عربستان، مرکز تاریخ مکة المکرمة، ۱۴۳۳.
  56. ‏‫زبیر بن بکار، جمهرة نسب قریش و أخبارها، ریاض - عربستان، دار الیمامة للبحث و الترجمة و النشر، ۱۴۱۹.
  57. ‏‫زرکشی، محمد بن عبدالله، اعلام الساجد باحکام المساجد، المجلس الاعلی للشؤون الاسلامیة لجنة احیاء التراث الاسلامی، ۱۴۲۰.
  58. ‏‫سخاوی، شمس الدین محمد بن عبدالرحمن، التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، مدینه منوره - عربستان، مرکز بحوث و دراسات المدینة المنورة، ۲۰۰۹.
  59. ‏‫سمهودی، نورالدین علی بن عبدالله، وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، 5 ج، مؤسسة الفرقان للتراث الإسلامی، ۲۰۰۱.
  60. ‏‫سنجاری، علی بن تاج الدین، منائح الکرم فی أخبار مکة و البیت و ولاة الحرم، 6 ج، مکه مکرمه - عربستان، وزارة التعلیم العالی، جامعة أم القری، معهد البحوث العلمیة، مرکز إحیاء التراث الاسلامی، بی‌تا.
  61. ‏‫سید مرتضی بن علی بن علوان، الرحلة المکیة، رحلات الکرام الی بیت الله الحرام، ج۱، قم، دانش حوزه، ۱۴۴۲.
  62. ‏‫شرقی الفاسی، ابی عبد الله محمد بن الطیب، الرحلة الحجازیة، ابوظبی - امارات، دار السویدی للنشر و التوزیع، ۲۰۱۴.
  63. ‏‫شهید ثانی، زین ‎الدین بن علی، حاشیة الإرشاد، 4 ج، قم، حوزه علمیه قم، دفتر تبلیغات اسلامی، مرکز انتشارات، بی‌تا.
  64. ‏‫شیرازی، نایب الصدر، سفرنامه مکه، ۵۰ سفرنامه حج قاجاری، ج۵، تهران - ایران، نشر علم، ۱۳۸۹.
  65. ‏‫صادق پاشا، نبذة فی استکشاف طریق الارض الحجازیة، الرحلات الحجازیة، بیروت - لبنان، بدر للنشر و التوزیع، ۱۹۹۹.
  66. ‏‫صادق پاشا، محمد، دلیل الحج للوارد الی مکة و المدینة من کل فج، الرحلات الحجازیة، بیروت - لبنان، بدر للنشر و التوزیع، ۱۹۹۹.
  67. ‏‫صالح مرشد، احمد امین، طیبة و ذکریات الاحبة، ویراسته‌ی عبیدالله محمد کردی، ۱۴۱۳.
  68. ‏‫طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد، 2 ج، تهران، المکتبة الاسلامیة، بی‌تا.
  69. ‏‫عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الأعظم (ط ـ جدید)، 35 ج، قم - ایران، موسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر، بی‌تا.
  70. ‏‫عباسی، احمد بن عبدالحمید، عمدة الاخبار فی مدینة المختار، مدینه منوره - عربستان، اسعد درابزونی الحسینی، بی‌تا.
  71. ‏‫عبدالغنی، عارف احمد، تاریخ أُمراء المدینة المنورة، 1 ج، دمشق - سوریه، دار کنان للطباعة و النشر و التوزیع، بی‌تا.
  72. ‏‫عصمت السلطنه، دختر فرهاد میرزا، سفرنامه مکه، ۵۰ سفرنامه حج قاجاری، ج۴، تهران - ایران، نشر علم، ۱۳۸۹.
  73. ‏‫علامه حلی، حسن بن یوسف، تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة، قم، موسسه امام صادق علیه السلام، ۱۳۷۸.
  74. ‏‫علویه کرمانی، روزنامه سفر حج عتبات عالیات و دربار ناصری، 1 ج، قم - ایران، نشر مؤرخ، ۱۳۸۶.
  75. ‏‫علی بن موسی، وصف مدینة المنورة، رسائل فی تاریخ المدینة، ریاض - عربستان، دار الیمامة للبحث و الترجمة و النشر، بی‌تا.
  76. ‏‫علی حسین بن خیرات علی، منازل قمریة در سوانح سفریة، ۵۰ سفرنامه حج قاجاری، ج۲، تهران - ایران، نشر علم، ۱۳۸۹.
  77. ‏‫عمرانی السرغینی، عبدالسلام بن محمد، اللؤلؤة الفاشیة فی الرحلة الحجازیة، بیروت - لبنان، مرکز التراث الثقافی المغربی، ۱۴۳۱.
  78. ‏‫عیاشی، عبدالله بن محمد، الرحلة العیاشیة، ابوظبی - امارات، دار السویدی للنشر و التوزیع، ۲۰۰۶.
  79. ‏‫غزالی، ابو حامد محمد بن محمد، احیاء علوم الدین، بیروت - لبنان، دار الکتاب العربی، بی‌تا.
  80. ‏‫فراهانی، محمدحسین بن مهدی، سفرنامه میرزا محمد حسین فراهانی، 1 ج، تهران - ایران، فردوس، ۱۳۶۲.
  81. ‏‫فرشی، ذراع مدینه، ۵۰ سفرنامه حج قاجاری، ج۱۰، قم - ایران، نشر مؤرخ، ۱۳۹۵.
  82. ‏‫فرهاد میرزا معتمد الدوله، سفرنامه مکه، ۵۰ سفرنامه حج قاجاری، ج۳، تهران - ایران، نشر علم، ۱۳۸۹.
  83. ‏‫فقعانی، علی بن علی، الدر المنضود فی معرفه صیغ النیات و الایقاعات و العقود، 1 ج، قم، مکتبه مدرسه امام العصر(عج) العلمیه، بی‌تا.
  84. ‏‫فیروزآبادی، مجدالدین محمد بن یعقوب، المغانم المطابة فی معالم طابة، 4 ج، مدینه منوره - عربستان، مرکز بحوث و دراسات المدینه المنوره، ۲۰۰۲.
  85. ‏‫قائدان، اصغر، «سازماندهی جنگی در غزوات عصر پیامبر (ص)»، مطالعات تاریخی جنگ، 0، ش. 3، صفحه 75-96، ۴ فروردین ۱۳۹۷.
  86. ‏‫قندهاری، ابوالقاسم بن احمد، «مقتطفات من رحلة الحج لابی القاسم القندهاری»، میقات الحج، ش. 44، صفحه 191-236، ژانویه ۱۴۳۷.
  87. ‏‫کازرونی، ملا ابراهیم، سفرنامه مکه، ۵۰ سفرنامه حج قاجاری، ج۶، تهران - ایران، نشر علم، ۱۳۸۹.
  88. ‏‫کردی، محمد طاهر، التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، 3 ج، بیروت - لبنان، دار خضر، بی‌تا.
  89. ‏‫کرمی، محمد بن احمد، أحسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم، بیروت - لبنان، دار صادر، بی‌تا.
  90. ‏‫کرناتکی، حافظ محمد عبدالحسین، تذکرة الطریق، ۵۰ سفرنامه حج قاجاری، ج۱، تهران - ایران، نشر علم، ۱۳۸۹.
  91. ‏‫کفعمی، ابراهیم بن علی، البلد الأمین، 1 ج، 13.
  92. ‏‫کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی (دار الحدیث)، قم، موسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر، ۱۴۲۹.
  93. ‏‫گل فشان، اشرف، «حمزه (ع) عموی پیامبر (ص)»، فرهنگ کوثر، 10، ش. 69، صفحه 125-35، ۴ فروردین ۱۳۸۶.
  94. ‏‫لبیب البتنونی، محمد، سفرنامه حجاز، ترجمه‌ی هادی انصاری، تهران، مشعر، بی‌تا.
  95. ‏‫مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت - لبنان، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳.
  96. ‏‫مراغی، زین الدین ابی بکر بن الحسین، تحقیق النصرة بتلخیص معالم دار الهجرة، فیوم ـ مصر، دار الفلاح للبحث العلمی و تحقیق التراث، ۱۴۳۰.
  97. ‏‫مرجانی، عبدالله بن عبدالملک، بهجة النفوس و الاسرار فی تاریخ دارالهجرة النبی المختار، 2جلد ج، بیروت - لبنان، دارالغرب الاسلامی، بی‌تا.
  98. ‏‫مطری، جمال الدین محمد بن احمد، التعریف بما انست الهجرة من معالم دار الهجرة، ریاض - عربستان، دارة الملک عبدالعزیز، ۱۴۲۶.
  99. ‏‫معرف: خطاب، محمود شیت، «حمزة بن عبدالمطلب: أسد الله و أسد رسوله و سید الشهداء»، البحوث الإسلامیة، 1، ش. 11، صفحه 285-312، ۳ نوامبر ۱۴۰۴.
  100. ‏‫مفید، محمد بن محمد، کتاب المزار: مناسک المزار (مفید)، 1 ج، قم - ایران، المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید، بی‌تا.
  101. ‏‫منشی زاده، محمد حسین، سفرنامه مکه، ۵۰ سفرنامه حج قاجاری، ج۸، تهران - ایران، نشر علم، ۱۳۸۹.
  102. ‏‫مهندس، میرزا محمد، الوجیزة فی تعریف المدینة، ۵۰ سفرنامه حج قاجاری، ج۳، تهران - ایران، نشر علم، ۱۳۸۹.
  103. ‏‫نابلسی، عبدالغنی، الحقیقة و المجاز فی رحلة بلاد الشام و مصر و الحجاز، دار المعرفة، ۱۹۹۸.
  104. ‏‫نجفی، محمد باقر، مدینه شناسی (ویرایش جدید)، 2 ج، تهران - ایران، مشعر، ۱۳۸۶.
  105. ‏‫نجمی، محمدصادق، تاریخ حرم ائمه بقیع و آثار دیگر در مدینه منوره، تهران - ایران، مشعر، ۱۳۸۶.
  106. ‏‫نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، 30 ج، بیروت، موسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث، بی‌تا.
  107. ‏‫نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، بیروت - لبنان، دار الفکر، بی‌تا.
  108. ‏‫هدایت، مخبر السلطنه، سفرنامه مکه معظمه، ۵۰ سفرنامه حج قاجاری، ج۷، تهران - ایران، نشر علم، ۱۳۸۹.
  109. ‏‫هدایتی، سید احمد، سفرنامه حج، ۵۰ سفرنامه حج قاجاری، ج۸، تهران - ایران، نشر علم، ۱۳۸۹.
  110. ‏‫هندی کرناتکی، محمد عبد الحسین، تذکرة الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق، 1 ج، قم - ایران، نشر مؤرخ، ۱۳۸۶.
  111. ‏‫هیتمی، احمد بن حجر، الجوهر المنظم فی زیارة قبر الشریف النبوی المکرم، بیروت - لبنان، دار الحاوی، ۱۴۳۴.
  112. ‏‫واقدی، محمد بن عمر، المغازی، 3 ج، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
  113. ‏‫ورثیلانی، حسین بن محمد، الرحلة الورثیلانیة الموسومة بنزهة الأنظار فی فضل علم التاریخ و الأخبار، 2 ج، قاهره - مصر، مکتبة الثقافة الدینیة، بی‌تا.
  114. ‏‫وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیة، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، کویت، دار السلاسل، ۱۴۰۴.
  115. ‏‫وزیر وظایف، داود بن علینقی، سفرنامه میرزا داوود وزیر وظایف، 1 ج، تهران - ایران، مشعر، ۱۳۸۶.
  116. ‏‫ولی میرزا قاجار، محمد، سفرنامه مکه، ۵۰ سفرنامه حج قاجاری، ج۱، تهران - ایران، نشر علم، ۱۳۸۹.
  117. ‏‫یحیی بن مطهر، بلغة المرام فی رحلة الی البیت الله الحرام والی المدینة النبویة، ابوظبی، دار السویدی للنشر و التوزیع، ۲۰۰۶.

 

مطالعات تاریخی جهان اسلام
دوره 9، شماره 20 - شماره پیاپی 20
سال نهم، شماره 20، زمستان 1400
دی 1400
صفحه 7-40

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار