بررسی مولفه‌های فرهنگی- اجتماعی در پیکره‌بندی فضایی آرامگاه‌های اسلامی مراکش (قرن دوم ه.ق/8 میلادی تا چهارده ه.ق/16 میلادی)

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری معماری ، گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران

2 گروه معماری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

آرامگاه‌ها، بناهای فرهنگی-اجتماعی و متبرکه در دوران اسلامی‌اند که بعد از مساجد، به‌عنوان جزء جدایی‌ناپذیر معماری آیینی اهمیت ویژه‌ای دارند. با توجه به اهمیتِ شناسایی سنت‌های منطقه‌ای مختلف، در مورد معماری تدفینی جهان اسلام در طی قرون متمادی، مطالعات چندان متمرکزی بر بناهای زیارتگاهی غرب سرزمین تاریخی جهان اسلام صورت نگرفته است. هدف نوشتار حاضر مطالعه نقش مؤلفه‌های فرهنگی-اجتماعی در پیکره‌بندی فضایی پنج نمونه از زیارتگاه‌های اسلامی، در حوزه جغرافیایی شمال غربی آفریقا، مغرب الاقصی (مراکش) از قرن هشتم تا قرن هجدهم میلادی است. در گام اول با روش تحقیق توصیفی-تاریخی و بهره‌گیری از مطالعات اسنادی و کتابخانه‌ای، داده‌های مستخرج از نمونه‌های موردی، جمع‌آوری‌شده است. بناهای معرفی‌شده با سه مؤلفه سلسله‌مراتب فضایی، انتظام فضایی و دسترسی‌پذیری فضایی بررسی تطبیقی می‌شود. در گام دوم با روش توصیفی-تحلیلی و بهره‌گیری از روش نحو فضا، ویژگی‌های منحصربه‌فرد کارکردی-فضایی، ابعاد و کیفیات معماری حاکم بر آرامگاه‌های اسلامی این منطقه، ازنقطه‌نظر چگونگی ارتباط با محیط پیرامون، موردبحث قرار می‌گیرد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که ساختار کالبدی-فرمی بناهای آرامگاهی مراکش در دوره اسلامی، از الگوی اولیه واحدی تبعیت می‌کند اما وجه تمایز این بناها با یکدیگر در سازمان فضایی حیاط درونی و پیکره‌بندی فضایی آرامگاه‌هاست. زاویه مولای ادریس دوم در شهر فاس به دلیل انتظام فضایی بالا و دسترس‌پذیری -که در پلان قابل‌مشاهده است- با بالاترین ضریب هم‌پیوندی فضا، بهترین پیکره‌بندی فضایی را داراست.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Study on the social-cultural components in the spatial configuration of Islamic tombs in Morocco (2nd century AH/8 AD to 14th AH/16 AD)

نویسندگان [English]

  • sindokht rezaei lipaei 1
  • Hossein Soltanzadeh 2
1 Ph.D Candidate, Department of Architecture, Faculty of Architecture and Urban Planning, Qazvin Branch, Islamic Azad University, Qazvin, Iran.
2 Hossein Soltanzadeh , Department of Architecture, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Tombs are social-cultural and blessed buildings in the Islamic era, which, after mosques, have special importance as an integral part of religious architecture. Due to the importance of identifying different regional traditions regarding the burial architecture of the Islamic world over many centuries, there have not been many focused studies on the shrine buildings of the western historical land of the Islamic world. The purpose of this article is to study the role of socio-cultural components in the spatial configuration of five examples of Islamic pilgrimage sites in the geographical area of northwest Africa, Maghreb al-Aqsa (Morocco) from the 8th to the 18th century. In the first step, with the descriptive-historical research method and the use of documentary and library studies, the data extracted from the case examples have been collected, the introduced buildings are compared with the three components of spatial hierarchy, spatial order and spatial accessibility. Then, in the second step, with the descriptive-analytical method and using the spatial syntax method, the unique functional-spatial features, dimensions and architectural qualities governing the Islamic tombs of this region from the point of view of how they relate to the surrounding environment are discussed. The results of the research show that the physical-formal structure of the tomb buildings of Morocco in the Islamic period follows a single primary model, but the difference between these buildings is in the spatial organization of the inner courtyard and the spatial configuration of the tombs. Zawiya Mola Idris II in Fez has the best spatial configuration with the highest spatial correlation coefficient due to the high spatial order and accessibility that can be seen in the plan.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic tomb
  • Morocco
  • spatial configuration

Creative Commons License

This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution 4.0 http://creativecommons.org/licenses/by/4.0

مراجع

  1. منابع:

    1. ابن واضح یعقوبی. (1382). تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
    2. اسماعیل، محمود. (1383). ادریسیان؛ یافته‌های جدید. ترجمه حجت‌الله جودکی، تهران: انتشارات باز.
    3. ام کوک، ژوزف. (1373). مسلمانان آفریقا. ترجمه اسدالله علوی. مشهد: انتشارات آستان، قدس رضوی، چاپ اوّل.
    4. آدمی، علی و احمدی، حسن و دهقانی، محمد. (1396). سیر تطور تاریخی تشیع در مراکش. دو فصلنامه علمی - پژوهشی مطالعات تاریخی جهان اسلام، سال 5، ش 10، صص 101-120.
    5. پوپ، آرتور. (1387). سیری در هنر ایران. جلد هشتم، تهران، علمی و فرهنگی.
    6. حیدری، ع و قاسمیان اصل، ع و کیایی، مریم. (1396). «تحلیل ساختار فضایی خانه های سنتی ایران با استفاده از روش نحو فضا مطالعه موردی: مقایسه خانه های یزد، کاشان و اصفهان. مطالعات شهر ایرانی اسلامی», دوره هفتم، شماره 28, صص 21-33. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=311022
    7. ذوالفقارزاده، حسن؛ حصاری، پدرام. (1393).  نظریۀ بومشناسانه به معماری زیستگاهها «، فصلنامۀ مسکن و محیط، روستا، شمارۀ 145، تهران، صص 44 – 29.
    8. رحمتی زاده، علی و سلطانزاده، حسین و اعتصام، ایرج و مختاباد، سید مصطفی. (1398). نقش محیط و فرهنگ در شکل‌گیری آرامگاه‌های دوره اسلامی در حاشیه جنوبی دریای خزر، دو فصلنامۀ اندیشۀ معماری، نشریۀ علمی، سال سوم، شمارة پنجم، بهار و تابستان، صص 60-83.
    9. رضایی لیپایی، سیندخت؛ سلطان زاده، حسین و عسکری زاد، رضا. (1399). « تحلیل دیدگاه آرتور اپهام پوپ در رابطه با معماری ایران با تأکید بر نوشتار کتاب «سیری در هنر ایران». مجلۀ هنر وتمدن شرق، سال هشتم، شماره 30، صص 15 - 24.

    DOI: 10.22034/jaco.2020.215353.1134.URL: http://www.jaco-sj.com/article_105123.html

    1. سلطانزاده، حسین. (1398). معماری ایران در دوره اسلامی (مفاهیم، الگوها و آثار). چاپ اول، قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی قزوین، صص 98-115.
    2. سلطانزاده، حسین. (1388). « چگونگی شکلگیری ومعماری مزارها ». مجله علمی پژوهشی انسان شناسی، سال هفتم، شماره پیاپی 11، صص 40-64.
    3. عباس نصرالله، سعدون. (1987). دولة الأدارسة فی المغرب، بیروت: دار النهضة العربیة.
    4. معماریان، غلامحسین. (1381).«نحو فضای معماری». صفه، دوره 12، شماره 35, صص 75-83. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=47157
    5. ناصری طاهری، عبدالله. (1375). مقدمه بر تاریخ سیاسی اجتماعی شمال آفریقا، تهران: مرکز چاپ و انتشارات وزارت ارشاد.
    6. نوروزی قره قشلاق، حسین. (1394). تبیی نمؤلفه های هویت فرهنگی قوم ترکمن. فصلنامه فرهنگ مردم ایران، شماره 42 و 43، ص 13.
    7. ورمقانی، حسنا؛ سلطانزاده، حسین. (1397). «نقش جنسیت و فرهنگ معیشتی در شکل گیری خانه: مقایسه خانه های قاجاری گیلان و بوشهر .«فصلنامۀ معماری و شهرسازی آرمان شهر، شمارۀ 23، صص 134 – 123.
    8. هیلن براند، رابرت. (1390) . هنر و معماری اسلامی.مترجم:  باقر آیت الله زاده شیرازی،تهران:  شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری،چاپ دوم.
      1. Abun-Nasr, Jamil (1987). A history of the Maghrib in the Islamic period. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0521337674.p50-51
      2. Ahmed Aref, Eman (2017). The Far Morocco Idrisid Arts and their role in enriching the plaster wall processing in the southwest Saudi Arabian kingdom in the century (14th AH/ 20th AD). The Academic Research Community Publication,Volume:1,Mounth:9,The International Conference: Cities’ Identity Through Architecture and Arts (CITAA), DOI: 10.21625/archive.v1i1.137.
        1. Ahmed Aref, Eman, (2017).The Far Morocco Idrisid Arts and their role in enriching the plaster wall processing in the southwest Saudi Arabian kingdom in the century (14th AH/ 20th AD). The Academic Research Community Publication,Volume:1,Mounth:9,The International Conference: Cities’ Identity Through Architecture and Arts (CITAA), DOI: 10.21625/archive.v1i1.137.
        2. Ali b. Muhammad. Al-Tamghruti, al-Naftht. al-miskiyya. (1929). Particularly that of Abu I-Hassan. Turkiyya, Relation dune ambassade marocaine en Turquie 1589-1591, H. De Castries, ed. Paris
        3. Almela, Iñigo (2019). Religious Architecture as an Instrument for Urban Renewal: Two Religious Complexes from the Saadian Period in Marrakesh.
        4. Apotsos. Michelle (2016). Architecture Islam and Identity in West Africa: Lessons from Larabanga, Routledge
        5. Askarizad, Reza and Safari, Hossein (2020). Investigating the role of semi-open spaces on the sociability of public libraries using space syntax (Case Studies: Sunrise Mountain and Desert Broom Libraries, Arizona, USA). Ain Shams Engineering Journal.Volume 11, Issue 1, March 2020, pp. 253-264. https://doi.org/10.1016/j.asej.2019.09.007
        6. Bahrami, Beebe (1995). The Persistence of the Andalusian Identity in Rabat, Morocco
        7. Barrucand, Marianne; Bednorz, Achim (2007). Moorish Architecture in Andalucia. Taschen. ISBN 9783822831038.
        8.  Bonine, Michael, E (1990). The Sacred  Direction And City Structure: A Prelminary Analysis of the Islamic Cities of  MOROCC, journal Muqarnas, Vol.7, pp 50-72.
        9. Bordeaux Parker, Richard (1981). A Practical Guide to Islamic Monuments in Morocco
        10. D. Schlingloff. (1969). Die altindische Stadt. Eine vergleichende Untersuchung. Akademie der Wissenschaf ten und der literatur. Abhandlungen. Geistes- und sozial wissenschaftl. Klasse5, pp 79-141
        11. Dodds, Jerrilynn D. (editor) (1992). Al-Andalus: The art of Islamic Spain. The Metropolitan Museum of Art, New York. ISBN 0870996371.
        12. Encyclopædia Britannica (2006). Britannica Concise Encyclopedia. Publisher Encyclopedia Britannica
        13. Ennahid, Said and Ross, Eric (2014). Architectural Elements in Islamic Ornamentation: New Vision in Contemporary Islamic Art
        14. Ennahid, Said and Ross,Eric (2017). Adding aLayer. Functioning Muslim Shrinesat Archaeological Sites in Northwestern Morocco
        15. Fentress, Elizabeth. (2017). Idris I and the Berbers In: The Aghlabids and their Neighbors. Leiden
        16. Gaudio, Attilio (1982). Fès: Joyau de la civilisation islamique. Paris: Les Presse de l'UNESCO: Nouvelles Éditions Latines. pp. 123–131. ISBN 2723301591.
        17. Gehan, Samir Ali Ibrahim (2006). The Role of Architectural Representations in the Context of Islamic Decoration. Phd thesis. SOAS University of London
        18. Harrouni, Khalid ei. Kharmichm, H. Lamzah, A (2017). Seismic performance of traditional urban architecture in morocco. International Journal of Heritage Architecture Studies Repairs and Maintence 1(1): 42-59. DOI; 10.2495/HA-V1-N1-42-59
        19.  Hillenbrand, Robert (1994). Islamic Architecture: Form, Function, and Meaning
        20. Hillenbrand, Robert. (2000). Islamic Architecture. Edinburgh: Edinburgh University Press, 267-272.
        21. Hillier, Bill (2007) Space Is The Machine, Electronic Edition, and Press Syndicate of The University of Cambrige: Cambige. www.discovery.ucl.aciek.
        22. Hillier, B. (1985). The Nature of the artificials. Geoforum;Special Issue on the link between the nature and human sciences, (16): 163-178.
        23. Haciomeroglu. M, R.G. Laycock and A.M. Day International Conference on Cyber worlds, Hannover, Germany (2007), pp. 152-159.10.1109/CW.2007.9
        24. Ibn Khaldun, Dawood, N. J. (ed.), and Franz Rosentha (translator). (2004), The Muqaddimah: An Introduction to History. Princeton, NJ: Princeton University Press, ISBN 978-0691120546
        25. Kahera. Akel Ismail (2010), Deconstructing the American Mosqe: Space, Gender and Aesthetics, University of Texas Press.
        26. Kamal Lakhdar "Mulay Isma‘il Mausoleum" in Discover Islamic Art, Museum With No Frontiers, 2019.http://islamicart.museumwnf.org/database_item.php?id=monument;ISL;ma;Mon01;
        27. Kamal Lakhdar, (2019), "Sa‘dian tombs" in Discover Islamic Art, Museum With No Frontiers,  2019.http://islamicart.museumwnf.org/database_item.php?id=monument;ISL;ma;Mon01;14;en
        28. Krautheimer, Richard (2010). Origin of pre‐islamic architecture in West‐Africa. Journal of Anthropology. Volume 24. 1959- Issue 1-2. Pp 64-69
        29. Métalsi, Mohamed (2001). Fès: La ville essentielle. Paris: ACR Édition Internationale. pp. 192–194. ISBN 978-2867701528
        30. Mezzine, Mohamed. (2018) "Mulay Idris Mausoleum". Discover Islamic Art, Museum With No Frontiers. Retrieved January 6.
        31. Merga, Seyoum) 2012(. An Archaeological Survey of Islamic Shrines in Jimma Zone, South western Ethiopia . A thesis Submitted to The Department of Archaeology and Heritage Management in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree of Master of Arts in Archaeology, ADDIS ABABA UNIVERSITY, SCHOOL OF GRADUATE STUDIES. ADVISOR:TEMESGEN BURKA (PhD). http://localhost:80/xmlui/handle/123456789/530
          1. Ochsenwald, William and Sydney Nettleton Fisher (2004) The Middle East: A History. NY: McGraw-Hill, ISBN 978-0072442335.
          2. Penn, A., & Turner, A. Space Syntax Based Agent Simulation. In: Schreckenberg, Michael and Sharma, Som Deo, (eds.) Pedestrian and Evacuation Dynamics (2002) 99-114. Springer- Verlag: Berlin, Germany. URL: http://discovery.ucl.ac.uk/id/eprint/75.
          3. Salmon, Xavier (2016). Marrakech: Splendeurs saadiennes: 1550-1650. Paris: LienArt. pp. 264–272. ISBN 9782359061826.
          4. Soltanzadeh. Hossein, (2015). The Role of Climate and Culture on the Formation of Courtyards in Mosques, Space Ontology International Journal, 4 (15) Autumn, pp 19- 28.
          5. Stump. Roger W, (2008). The Geography of Religion: Faith, Place and Space, Rowman and Littlefield Publishers.
          6. Touri, Abdelaziz , Boujibar, Naima El-Khatib , Lakhdar, Kamal (2017). Andalusian Morocco: A Discovery in Living Art (Islamic Art in the Mediterranean)
          7. Triki, Hamid. (1986). Marrakech. Publisher: Aga Khan Awards.
          8. Zweiri, Mahjoob & König, Christoph. (2008). Are Shias rising in the western part of the Arab world? The case of Morocco, The Journal of North African Studies, Vol. 13, No. 4, December, pp 513–529.
          9. Barrucand, Marianna. (1989). The case of the Sadi Qasaba of Marrakech. In Environmental Design: Journal of the Islamic Environmental Design Research Center 1-2, edited by Attilo Petruccioli. 18-27. Rome: Carucci Editore
          10. Touri, Abdelaziz. Lakhdar, Kamal. (2014). Andalusian Morocco: A Discovery in Living Art (Islamic Art in the Mediterranean). Museum white No Frontiers, MWNF. 2nd Edition
          11. Métalsi, Mohamed. Tréal, Cécile. Ruiz, Jean-Michel. (2001). Les villes impériales du Maroc. Publisher: Terrail. ISBN-10; 2879392233
          12. Glaire D. Anderson, Corisandle Fenwick and Mariam Rosser-Owen. (2017). The Aghlabids and their Neighbours. ISBN: 978-90-04-35604-7

     

مطالعات تاریخی جهان اسلام
دوره 10، شماره 23 - شماره پیاپی 23
سال دهم، شماره بیست و سوم، پاییز 1401
مهر 1401
صفحه 31-67

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار