نقش علمای ایرانی عتبات عالیات در روابط ایران و عثمانی از آغاز دوره قاجار تا پایان عصر ناصری(1210-1312ق)-(1795-1896م)

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه شیراز، ایران

2 دانشجوی دکتری تاریخ ایران دوره اسلامی، دانشگاه شیراز،

چکیده

سقوط صفویه و به دنبال آن حاکمیت افغان ها بر ایران، مهاجرت علمای شیعه از ایران به طرف عتبات عالیات را به همراه داشت و در این فاصله(از سقوط صفویه تا دوره زندیه) بسیاری از آنان به عتبات مهاجرت نمودند. هم زمان با روی کار آمدن دولت قاجار و نیاز به کسب مشروعیت از جانب علماء از یک طرف و تکاپوی دولت عثمانی برای حل اختلافات خود با ایران و اجرای سیاست پان اسلامیسم از طرف دیگر، این علما به دلایلی که ذکر آنها خواهد رفت از جایگاه مهمی در روابط ایران و عثمانی برخوردار گردیدند. هدف این پژوهش بررسی جایگاه علمای ایرانی عتبات عالیات در روابط ایران و عثمانی از آغاز دوره قاجار تا پایان عصر ناصری(1210-1312ق)-(1795-1896م) با پاسخگویی به این پرسش که چه زمینه ها و عللی موجبات شکل گیری قدرت علمای ایرانی ساکن در عتبات گردید و این علما چه نقشی در روابط ایران و عثمانی در دوره مورد بحث، ایفا کردند، می باشد. لذا این پژوهش با رجوع به منابع و ماخذ تاریخی، مذهبی و تحقیقات جدید و به شیوه توصیفی و تحلیلی به تحقیق پرداخته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Role of Iranian Ulama of Holy Shrines in Iraq in relationships between Iran and Ottoman Empire from Beginning of Qajar Dynasty to the End of Naserid era(1210-1312 AH) / (1795-1896)

نویسندگان [English]

  • Hamid Hajiyan pour 1
  • Bahman Shojaei Nasab 2
1 Associate Professor of History, Shiraz University, Iran
2 PhD student in Islamic History of Iran, Shiraz University,
چکیده [English]

   Safavid fall which was followed by Afghans sovereignty on Iran led to the migration of Shia Ulama from Iran to Holy Shrines in Iraq. Along with the coming of the Qajar government and the need to gain legitimacy on the one hand from the scholars on the one hand and the Ottoman government to resolve its differences with Iran and implement the policy of Pan-Islamism on the other, these scholars will be of great importance for the reasons mentioned. They were enjoyed in Ottoman-Iranian relations. The purpose of this study is to investigate the status of Iranian scholars of the Supreme Religions in Iranian-Ottoman relations from the beginning of the Qajar period to the end of the Nasserian era (1210-1312 AH) - (1795-1896) by answering the question of what causes and causes the formation of the power of Iranian scholars  What was the role of these scholars in the relations between Iran and the Ottomans and what consequences this vital role had in the mentioned period. To do this, by referring to historical and religious references and new researches, the author has investigated these questions in an analytical-descriptive method.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ulama
  • Qajar
  • Ottoman
  • Holy shrines
  • iran

This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution 4.0 http://creativecommons.org/licenses/by/4.0

منابع فارسی و عربی:

-          ابراهیم، فرهاد(1996)، الطائفیه و السیاسیه فی العام العربی (نموذج الشیعه فی العراق)، دمشق، مکتبه مدبولی.
-          اعتضاد السلطنه، علیقلی میرزا(1370)، اکسیرالتواریخ، به اهتمام جمشید کیانفر، تهران: ویسمن.
-           اعتمادالسلطنه، محمد حسن خان،(1367)، تاریخ منتظم ناصری، تصحیح: محمد اسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب.
-          اصفهانی، ابوطالب بن محمد (1363)، مسیر طالبی یا سفرنامه میرزا ابوطالب خان، به کوشش حسین خدیو جم، تهران: چاپ دوم، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
-          الحیدری، ابراهیم فصیح(1998)، عیون المجد فی بیان احوال بغداد و البصره و النجد، بغداد، دارالحکمه.
-          الکاتب، احمد(1981)، تجربه الثوره الاسلامیه فی العراق، بغداد، دارالقبس اسلامی.
-          الگار، حامد(1369)، دین و دولت در ایران، نقش علما در دوره قاجار، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران، توس.
-          الوردی، علی(1389)، تاریخ عراق؛ دیدگاه‌های اجتماعی از تاریخ عراق معاصر، ترجمه‌ی هادی انصاری، تهران: فرهنگ.
-          الیویه(1379)، سفرنامه، ترجمه محمدطاهرمیرزا، تصحیح غلامرضا ورهرام، تهران: اطلاعات.
-          اوبن، ژان(1362ایران امروز،ترجمه علی­اصغر سعیدی، تهران: زوار.
-          آقا بزرگ تهرانی، محمد محسن(1363)، میرزای شیرازی، ترجمه اداره کل تبلیغات و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، تهران، چاپ دوم، وزارت ارشاد اسلامی.
-          بابانی، عبدالقادر بن رستم(1377)، سیرالاکراد در تاریخ و جغرافیای کردستان، چاپ دوم، به اهتمام: محمد رئوف توکلی، تهران: توکلی.
-          بایگانی نخست وزیری استانبول، خط همایون، ش 36825.
-          پاکروان، امینه(1376)، عباس میرزا و فتحعلیشاه(نبردهای ایران و روس)تهران: نشر تاریخ ایران.
-          جعفریان، رسول، تشیع در عراق، مرجعیت و ایران، تهران، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران،1391.
-          حائری، عبدالهادی(1368)، ایران و جهان اسلام، مشهد: آستان قدس رضوی.
-          ------------(1364)، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران: امیرکبیر.
-          حسینی فسایی، حاج میرزا حسن،(1382)، فارسنامه، به اهتمام منصور رستگار فسایی، تهران: امیرکبیر.
-          خاوری شیرازی، فضل الله(1380)، تاریخ ذوالقرنین، به تصحیح: ناصر افشار فر، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
-          عیسوی، چارلز(1369)، تاریخ اقتصادی ایران، ترجمه یعقوب آژاند، تهران، گستر،1369.
-          درهوهانیان، هاروتون(1379)، تاریخ جلفای اصفهان، ترجمه لئون میناسیان و محمدعلی موسوی فریدنی، اصفهان: انتشارات زنده رود.
-          درینگیل، سلیم (تابستان 1384) مبارزه با تشیع در عراق دوران عبدالحمید دوم، ترجمه نصرالله صالحی، تاریخ پژوهان، شماره دوم، صفحات 11 تا 33، قم، 1384.
-          دنبلی، عبدالرزاق بیگ(1383)، مآثر سلطانیه، تصحیح و تحشیه: غلامحسین زرگری نژاد، تهران: موسسه انتشاراتی ایران.
-          روزبهان خنجی اصفهانی، فضل الله(1362)، سلوک الملوک، ترجمه محمدعلی موحد، تهران: خوارزمی.
-          رئیس نیا، رحیم، (1374)، ایران و عثمانی در آستانه قرن بیستم، تهران: انتشارات ستوده.
-          روحانی، بابامردوخ(1369)، تاریخ مشاهیر کرد، ج 3، به کوشش: ماجد روحانی، تهران: سروش.
-          ساروی، محمد(1371)، تاریخ محمدی(احسن التواریخ)، به اهتمام غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: امیرکبیر.
-          سپنتا، عبدالحسین(1346)، تاریخچه اوقاف اصفهان،اصفهان، اداره کل اوقاف اصفهان.
-          سپهر، محمدتقی بن محمدعلی(1315)، سلاطین قاجاریه، بی جا، انتشارات کتابفروشی اسلامیه.
-          ------------------- (1377)، ناسخ التواریخ، تصحیح: جمشید کیانفر، تهران: اساطیر.
-          شافعی، جلال الدین(1378)، جغرافیای تاریخی کوردستان، تهران: ن والقلم.
-          شمیم، علی اصغر(1383)، ایران در دوره سلطنت قاجار: قرن سیزدهم و نیمه اول قرن چهاردهم هجری‌قمری، تهران: ابن‌سینا.
-          شوشتری،سیدعبدالله(1348)، تذکره شوشتربا مقدمه ای در شرح حال مولف،تهران: کتابخانه صدر.
-          طباطبایی مجد(1373)، غلامرضا، معاهدات و قراردادهای تاریخی در دوره قاجار، تهران: موقوفات دکتر محمود افشار.
-          عربخانی، رسول(1394)، عتبات عالیات در روابط ایران و عثمانی قرن نوزدهم، (با تأکید بر عصر عبدالمجید دوم)، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و بنیاد پژوهشی‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
-          ---------(1392)، تحلیلی بر جایگاه علمای ایرانی در برنامه پان اسلامیسم عثمانی از منظر اسناد و روایت­های عثمانی، دو فصلنامه علمی-پژوهشی تاریخ نامه ایران بعد از اسلام، سال چهارم، شماره هفتم، پاییز و زمستان 92.
-          عنایت، حمید(1370)، سیری در اندیشه سیاسی عرب، تهران: امیر کبیر.
-          عیسوی، چارلز(1362)، تاریخ اقتصادی ایران، ترجمه: یعقوب آژند، تهران: گستره.
-          فلور، ویلیام(1365)، جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار، ترجمه: ابوالقاسم سری، تهران: انتشارات توس.
-          فراهانی، حسن(1385)، روزشمار تاریخ معاصر ایران، تهران: موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی.
-          کسروی، احمد(1378)، تاریخ مشروطه ایران، تهران، امیرکبیر.
-          کوهستانی نژاد، مسعود(1384)، چالش­ها و تعاملات ایران و عراق در نیمه نخست سده بیستم، تهران، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.
-   کاظمی موسوی ،احمد(1376جایگاه علما در حکومت قاجار، ایران نامه، سال15،ش 2.
         - گوپاموی،قدرت الله(1336)، نتایج الافکار، به کوشش اردشیر خاضع، بمبئی.
      - گزیده اسناد سیاسی ایران و عثمانی(1370)، به کوشش محمدحسن کاووسی عراقی، تهران: اداره انتشارات اسناد  دفتر  مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه.
-          لیتواک، میر(1384)، «بررسی جمعیت شناختی علمای نجف و کربلا در خلال سال­های 1205تا1322ق»، مترجم نصرالله صالحی، فصلنامه شیعه شناسی، شماره 10، صفحات 29تا 47.
-          مالکوم، سرجان(1380)،تاریخ ایران، ترجمه میرزا حبیب حیرت، تصحیح: قلی نژاد، تهران: افسون.
-          مدرسی طباطبایی، حسین(1354)، «پنج نامه از فتحعلی شاه قاجار به میرزای قمی»، بررسی های تاریخی، شماره 59.
-          مردوخ کردستانی، محمد(1379)، تاریخ مردوخ، تهران: کارنگ.
-          ملک زاده، مهدی(1358)، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ج1، تهران: انتشارات علمی.
-            مک داول، دیوید(1380)، تاریخ معاصر کرد، ترجمه: ابراهیم یونسی، تهران: پانیذ.
-          موثقی، احمد(1380)، جنبش­های اسلامی معاصر، تهران، سمت.
-          موجانی، سید علی(1389)، عتبات عالیات عرش درجات، تهران، انتشارات مجمع جهانی اهل بیت.
-          میرزا ابوطالب خان(1363)، مسیر طالبی یا سفرنامه میرزابوطالب خان، تهران، سازمان انتشارات آموزش انقلاب اسلامی.
-            مشایخ فریدنی، آذر میدخت(1369)، مسائل مرزی ایران و عراق و تاثیر آن در مناسبات دو کشور، تهران: امیرکبیر.
-          محمود میرزا(1389)، تاریخ صاحبقرانی، تصحیح نادره جلالی، تهران، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
-          ناصرالدین شاه قاجار(1363)، سفرنامه عتبات، به کوشش ایرج افشار، تهران، فردوسی و عطار.
-          ناظم الاسلام کرمانی(1363)، تاریخ بیداری ایرانیان، ج1، تهران، امیرکبیر.
-          نصیری، محمدرضا، (1366)، اسناد و مکاتبات تاریخی ایران دوره قاجاریه، جلد اول، تهران: کیهان
-          نفیسی، سعید، (1383)، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر، تهران: اهورا.
-          نیکیتین، واسیلی(1366)، کرد و کردستان، مترجم: محمد قاضی، تهران: نیلوفر.
-          نقاش، ­­اسحاق(1996)، شیعه العراق، ترجمه: عبدالله نعیمی، دارالمدی للشکافه و النشر، دمشق.
-          ویلی، جویس.ان(1373)، نهضت اسلامی شیعیان عراق، ترجمه: مهوش غلامی، تهران: انتشارات اطلاعات.
-          هدایت، رضاقلی خان(1380)، روضه الصفای ناصری، به تصحیح جمشید کیانفر، تهران: اساطیر.
 

2-منابع آرشیوی:

-          مرکز اسناد و دیپلماسی وزارت امور خارجه.
-          سازمان اسناد ملی ایران.
-          روزنامه حبل المتین.
 

3-منابع لاتین:

 
-      Remzi Kılıç, Kanuni Devri Osmanlı-İran Münasebetleri (1520-1566), IQ Kültür Sanat yay., İstanbul 2006. 
-      İlhan Ozan Hamurcu. Türkiye-İran İlişkilerinin Uluslararası Siyasal Sistem Bağlamında Değerlendirilmesi, DEÜ Sosyal Bilimleri Enstitüsü, İzmir 2010.
-      Mehmed Çelenk, "Safevîlerin Din Politikası ve İran’ın Şiîleşme Seyri", Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 2014.
-      Razi Çeviker, İbrahim Sarim Efendi’nin Sefaretleri, (Yayınlanmamış Lisans Tezi), İstanbul Üniv. Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, İstanbul 1941. 
-      BOA, Y.PRK.ESA (Yildiz Perakende-Elkilik ve Sehbenderlik Tahrirati.
-      Kalantari, Yahya, Fath-Ali Sah zamaninda Osmanli-Iran Munasebetleri, Doktora Universitesi, Edebiyat Fakultesi, 1976.
-      Zartman, William, Between the state and Islam Woodrow Wilson Center series,2001.
-      Hurşid Paşa, Mehmet, Seyahetname-i Hudud, Çevrimyazı: Alaattin Eser, Simurg Kitaoçılık ve Yayıncılık Ltd.Şti, İstanbul: 1997.
-      Nasiri, Mohammad Reza, Nasıreddin Şah Zamanında Osmanlı-İran Münasebetleri (1848-1896), Institute For The Study of Languages and Cultures of Asia and Africa, Tokyo, 1991.
-      Nurettin Gemici, Osmanli Devleti Ile İran Arasindaki Diplomatik İliskilerde Gorev Yapan Âlimdiplomatlar, İstanbul, 2019.
-      Karal, Enver Ziya, Osmanli Tarihi, cilt. VIII, Turk Tarih Kurumu, Ankara 2007.