بررسی زمینه‌های‌ شکل‌گیری تعادلِ نهادی سنتی در عصر صفویه با تأکید بر روابط متقابل روحانیت و حکومت

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای تاریخ تشیّع، دانشگاه اصفهان،ایران

2 استاد گروه تاریخ دانشکده ادبیات دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

چکیده

در جامعه‌شناسی، نهادهای مدنی، از مهم‌ترین مجموعه تشکل‌ها و اجتماعات موجود در جامعه است که در حد فاصل میان توده شهروندان و حکومت قرار گرفته است و در نتیجه ایجاد فرآیند تعامل میان حکومت و نهادهای اجتماعی مستقل شکل می‌گیرند. دولت صفویه نیز براساس منطق الگوی «توالی‌های واکنشی» با به جنبش درآوردن زنجیره‌ای از رخدادهای واکنشی، منجر به شکل‌گیری میراث نهادی ویژه‌ای در تبریز، اولین پایتخت صفویه شد که نهایتاً در قزوین و اصفهان با تحقق تمرکز سیاسی به ثمر نشست. هرچند این تمرکزگرایی پستی و بلندی‌های زیادی را فرا روی نهادها قرار داد که بررسی ان می‌تواند به شناخت بیشتر نهادهای سنتی در عصر صفویه کمک کند. این پژوهش با الهام از الگوی نظری نهادگرایی تاریخی و به روش تحقیق تاریخی و شیوه توصیفی-تحلیلی متکی بر منابع دست اوّل و منابع معتبر، ضمن توجه به‌ضرورت کاربرد رویکردهای جامعه‌‌شناختی در تحلیل پدیده‌های تاریخی در جست‌وجوی پاسخی مناسب برای این پرسش است که «براساس رویکرد نهادگرایی تاریخی، تا چه میزان حکومت صفویه توانسته است زمنیه شکل‌گیری تعادل نهادی نسبتاً پایدار بین روحانیت و حکومت مرکزی را محقق سازد؟ نتایج نشان می‌دهد شکل‌گیری تعادلِ نهادی سنتی دوران صفویه، مبتنی بر شبکه پیچیده‌ای از روابط متقابل بین دو نهاد اصلی یعنی حکومت مرکزی و روحانیت بود که حاصل آن تعادل نهادی نسبتاً پایداری بین این نهادها بود. این تعادل نهادی نه ناشی از سلطه یک نهاد بر نهادهای دیگر بلکه محصول موازنه قدرت مبتنی بر نیازهای متقابلِ این نهادها به یکدیگر بود که ریشه در شرایط و نحوه شکل‌گیری حکومت صفویه مبتنی بر ترکیبی از نیروهای سیاسی-اجتماعی و قدرت ایدئولوژیک داشت.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Investigating the background of the formation of traditional institutional balance in the Safavid era Emphasizing the mutual relations between the clergy and the government

نویسنده [English]

  • zahra keshavarz 1
1 PhD in Isfahan University of Isfahan, Isfahan, Iran
2
چکیده [English]

In sociology, civic institutions are one of the most important sets of organizations and communities in society, which is located between the masses of citizens and the government, and as a result of the process of interaction between the government and independent social institutions are formed. . The Safavid government, based on the logic of the "Reactive sequences" model, by moving a chain of reactionary events, led to the formation of a special institutional heritage in Tabriz, the first Safavid capital, which finally came to fruition in Qazvin and Isfahan with political concentration. However, this centralism placed many ups and downs on the institutions, the study of which can help to better understand the traditional institutions in the Safavid era. Inspired by the theoretical model of historical institutionalism and historical research method and descriptive-analytical method based on first-hand sources and reliable sources, while considering the need to use sociological approaches in the analysis of historical phenomena is looking for a suitable answer to this question "According to the approach of historical institutionalism, to what extent has the Safavid government been able to achieve the formation of a relatively stable institutional balance between the clergy and the central government?" The results show that the formation of the traditional institutional balance of the Safavid period was based on a complex network of interrelationships between the two main institutions, namely the central government and the clergy, which resulted in a relatively stable institutional balance between these institutions. This institutional balance was not due to the domination of one institution over other institutions, but was the product of a balance of power based on the mutual needs of these institutions, which was rooted in the conditions and formation of the Safavid government based on a combination of socio-political forces and ideological power.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Reactive sequences
  • historical institutionalism
  • government
  • clergy
  • social forces
  • Safavids

This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution 4.0 http://creativecommons.org/licenses/by/4.0

  1. ابی­صعب، رولاجردی (1396)، تغییر مذهب در ایران، ترجمه: منصور صفت­گل، تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
  2. اصفهانی، محمد معصوم بن خواجگی (1368)، خلاصة ­السیر (تاریخ روزگار شاه صفی صفوی)، به کوشش: ایرج افشار، تهران: انتشارات علمی.
  3. الگار، حامد (1356)، دین و دولت در ایران: نقش علما در دوره قاجاریه، ابوالقاسم سری، تهران: انتشارات توس.
  4. بنائی، امین و همکاران (1380)، صفویان، ترجمه و تدوین: یعقوب آژند، تهران: مولی.
  5. منشی، اسکندربیگ (1382)، تاریخ عالم‌آرای عباسی، با اهتمام: ایرج افشار، تهران: مؤسسه امیرکبیر.
  6. جعفریان، رسول (1379)، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، تهران: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
  7. حیدری الصفوی، شاه‌طهماسب (1363)، تذکره شاه‌طهماسب، تصحیح: امرالله صفری، تهران: شرق.
  8. حسینی سوانح­نگار تفرشی، ابوالمفاخر (1388)، تاریخ شاه­صفی ]تاریخ تحولات ایران در سال­های 152-1038هجری قمری[، تصحیح: محسن بهرام­نژاد، تهران: میراث مکتوب.
  9. خاتون­آبادی، عبدالحسین (1352)، وقایع السنین و الاعوام، به کوشش: محمدباقر بهبودی، تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه.
  10. خواندمیر، غیاث­الدین بن همام­الدین الحسینی (۱۳۵۳)، حبیب السیر، زیر نظر: محمد دبیر سیاقی، تهران: خیام.
  11. خوانساری، محمدباقر (1355)، روضات الجنّات فی احوال العلما و السادات، ترجمه: محمدباقر ساعدی، تهران: انتشارات اسلامیه.
  12. روملو، حسن (1349)، احسن‌التواریخ. به اهتمام: عبدالحسین نوایی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
  13. زرکلی، خیرالدین (1992)، الاعلام، بیروت: دار العلم للملایین.
  14. سیوری، راجر (1374)، ایران عصر صفوی، ترجمه: کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز.
  15. (۱۳۸۰)، در باب صفویان، ترجمه: رمضان­على روح‌اللهی، تهران: نشر مرکز.
  16.  شاردن، ژان (1345)، سفرنامه، ترجمه: محمد عباسی، جلد سوم، چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.
  17. شاملو، ولی قلی­ بن داود قلی (1371)، قصص­الخاقانی، تصحیح: دکتر سیدحسن سادات ناصری، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  18. شجاعی‌زند، علیرضا (1376)، مشروعیت دینی دولت و اقتدار سیاسی دین، تهران: بنیان.
  19. صفت­گل، منصور (۱۳۸۱)، ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفویه، تهران: خدمات فرهنگی رسا.
  20. ـــــ  (1388)، فراز و فرود صفویان، تهران: کانون اندیشه جوان.
  21. عبدی بیک­شیرازی، زین­العابدین (1369)، تکملة الاخبار (تاریخ صفویه از آغاز تا ٩٧٨ هجری قمری)، به کوشش: عبدالحسین نوایی، تهران: نشر نی.
  22. قمی، احمد بن حسین (1359)، خلاصة التواریخ، تصحیح: احسان اشراقی، ج1، تهران: دانشگاه تهران.
  23. کدی، نیکی آر (1381)، ایران دوران قاجار و برآمدن رضاخان (1304- 1175)، ترجمه: مهدی حقیقت­خواه، تهران: ققنوس.
  24. کدیور، جمیله (1379)، تحول گفتمان سیاسی شیعه در در ایران، تهران: طرح نو.
  25. کیوانی، مهدی (1392)، پیشه‌وران و زندگی صنفی آنان در عصر صفوی (جستارهایی در تاریخ اجتماعی و اقتصادیایران)، ترجمه: یزدان فرخی، تهران: امیرکبیر.
  26. لاکهارت، لارنس (1383)، انقراض سلسله صفویه، اسماعیل دولتشاهی، تهران: علمی و فرهنگی.
  27. لمبتون، آن. کی. اس (1345)، مالک و زارع، منوچهر امیری، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
  28. ـــــ  (1374)، دولت و حکومت در اسلام، ترجمه و تحقیق: سید عباس صالحی و محمدمهدی فقیهی، تهران: عروج.
  29. مجلسی، محمدباقر (بی­تا)، عین‌الحیوة، تهران: مرکز چاپ و نشر کتاب.
  30. مدرسی طباطبایی (1355)، حسین، تربیت پاکان، قم: انجمن آثار ملی.
  31. مزاوی، میشل. م (۱۳۶۸)، پیدایش دولت صفوی، ترجمه: یعقوب آژند، تهران: نشر گستره.
  32. میرزا رفیعا، محمدرفیع (1385)، دستور الملوک، به کوشش: محمداسماعیل مارچینکوفسکی، ترجمه: علی کردآبادی، تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی.
  33. میرزا سمیعا (1368)، تذکرة الملوک، به کوشش: محمد دبیرسیاقی، تهران: امیرکبیر.
  34. مینورسکی، ولادیمیر (1368)، سازمان اداری حکومت صفویان (یا تعلیقات مینورسکی بر تذکرة‌الملوک)، ترجمه: مسعود رجب‌نیا، با حواشی: سید محمد دبیر سیاقی، تهران: امیرکبیر.
  35. نوروزی، جمشید و شهرام رمضانی (1394)، «علل تعاملات سلاطین صفوی با علمای شیعه و نتایج آن»، پژوهش­نامه تاریخ اسلام، سال پنجم، شماره 19: 5 ـ 24.
  36. وحیدقزوینی، محمدطاهر (1329)، عباسنامه یا شرح زندگانی 22ساله شاه­عباس ثانی (1152-1073)، به کوشش: ابراهیم دهگان، اراک: کتاب‌فروشی داودی.