واکاوی تاریخی واکنش شریف مرتضی، در برابر هجمه های تبلیغی دُعات فاطمی

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسندگان

دانش آموخته، دکترای تاریخ تشیع،گروه تاریخ، دانشگاه اصفهان، ایران

10.22034/mte.2021.5338

چکیده

با استوار شدن پایه های خلافت فاطمیان در مصر (362 قمری) پیشروی ایشان به سوی شرق که همزمان با دوره سوم خلافت عباسیان بود(334-447هجری)، آغاز شد. ایشان در این عصر با گسیل نمودن داعیان خویش به جزیره عراق، در ترویج مذهب اسماعیلی و جذب عقیدتی_سیاسی شیعیان عراق به ویژه بغداد به غایت کوشیدند. هجوم تبلیغی داعیان با حیات شریف مرتضی، که نه تنها پس از استاد خویش، شیخ مفید به زعامت مکتب بغداد رسید، بلکه سی سال نیز عهده دار مناصب نقابت، امارت حج و دیوان مظالم بود، مقارن گردید.
با وجود این، پرسشی در این میان شایسته طرح است: شریف مرتضی،درمقام زعیم ثانی مکتب بغداد،در برابر هجمه های تبلیغی دُعات فاطمی، چه واکنشی از خود نشان داد؟ یافته های این مقاله بر آن است که مرتضی از یکسو با مجاب نمودن برادرش در امضای منشور القادر، به کمک بازتاب و تأثیر اجتماعی امضای رضی و خود بر جامعه شیعه، و از سوی دیگر نفی و نقد عالمانه عقاید اسماعیلیه موفق شد در حد امکان تأثیر جَو تبلیغاتی فاطمیان را بر ذهنیت شیعیان عراق، به خصوص بغداد بشکند و ایشان را بیش از پیش متوجه خط اعتقادی_سیاسی مرجعیت فقهای امامی به زعامت شیخ مفید _که بر پذیرش امامت حضرت صاحب الأمر و غاصب دانستن خلافتهای موجود استوار بود_سازد. شریف مرتضی کوشید بر حسب توان و امکانات خود، از گرایش سیاسی_اعتقادی شیعیان به فاطمیان کاسته، جامعه شیعه را از این بحران عبور دهد.این مقاله سعی داردبا شیوه توصیفی_تحلیلی واکنش شریف مرتضی را در برابر هجمه های تبلیغی دُعات فاطمی بررسی نماید.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Historical analysis of Morteza Sharif's reaction to the propaganda attacks of Fatimid prayers

نویسندگان [English]

  • Sayeed Tofigh
  • Wajiha Miri
Graduate, Doctor of Shiite History, Department of History, University of Isfahan. iran
چکیده [English]

With the establishment of the foundations of the Fatimid Caliphate in Egypt (362 AH), their advance to the east, which coincided with the third period of the Abbasid Caliphate (337-447 AH), began. In this era, by sending his da'is to the island of Iraq, he tried his best to promote the Ismaili religion and to attract the ideological-political interests of the Iraqi Shiites, especially in Baghdad. The propaganda attack of the da'is coincided with the life of Sharif Morteza, who not only became the leader of the Baghdad school after his teacher, Sheikh Mofid, but also held the positions of niqab, Hajj emirate and court of oppression for thirty years.
Nevertheless, a question worth asking is: How did Sharif Morteza, as the second leader of the Baghdad school, react to the propaganda attacks of the Fatimid prayers? The findings of this article are that on the one hand, by persuading his brother to sign the Charter of Al-Qadir, with the help of the reflection and social impact of Razi and his signature on the Shiite community, and on the other hand, the scholarly denial and critique of Ismaili beliefs succeeded To break the propaganda atmosphere of the Fatimids on the mentality of the Shiites of Iraq, especially Baghdad, and to make them more and more aware of the line of belief - political authority of the Imami jurists under the leadership of Sheikh Mufid - which was based on accepting the Imamate of Hazrat Sahib al-Amr Sharif Morteza tried to reduce the Shiite political-religious tendency to the Fatimids according to his ability and possibilities, to pass the Shiite community through this crisis. This article tries to study Sharif Morteza's reaction to the propaganda attacks of the Fatimid prayers in a descriptive-analytical way.

This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution 4.0 http://creativecommons.org/licenses/by/4.0

  1. الف: منابع عربی

    * قرآن الکریم

    1. ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبه الله(1378). شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: داراحیاء الکتب العربیه، جلد 1.
    2. ابن اثیر، عزالدین ابوالحسن علی بن محمد(1385). الکامل فی التاریخ، بیروت: دارصادر، مجلدات 8 و 9.
    3. ابن تغری بردی، جمال الدین ابوالمحاسن یوسف(1392). النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهره، قاهره: وزارة الثقافه و الإرشاد القومی، المؤسسة المصریة العامة، جلد 4.
    4. ابن الجوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی بن محمد(1412). المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر، بیروت: دار الکتب العلمیه، مجلدات 14 و 15.
    5. ابن حجر العسقلانی، شهاب الدین أبی الفضل احمد بن علی(1407). لسانُ المیزان، بیروت: دار الفکر، جلد 4.
    6. ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد(1408).  العبر و دیوان المبتدا و الخبر فی ایام العرب و العجم و البربر. تحقیق خلیل شحاده، بیروت: دار الفکر، الطبعه الثانیه، مجلدات 1 و 3.
    7. ابن خلکان، ابی العباس شمس الدین احمد بن محمد(1364). وفیات الأعیان و أنباء ابناء الزمان، تحقیق احسان عباس، قم: منشورات الشریف الرضی، الطبعه الثانیه، جلد 2.
    8. ابن زهره الحسینی، السید تاج الدین بن محمد(1382). غایهُ الإختصار فی البیوتات العلویه المحفوظه مِنَ الغَبار، تحقیق السید محمد صادق بحر العلوم، النجف: منشورات المطبعه الحیدریه.
    9. ابن العماد حنبلی، شهاب الدین ابوالفلاح عبدالحی بن احمد(1406). شذرات الذهب فی أخبار من ذهب، تحقیق الأرناؤوط، دمشق_بیروت: دار ابن کثیر، چاپ اول، جلد 4.
    10. ابن عنبه، جمال الدین احمد بن علی الحسینی(1383). عمده الطالب فی انساب آل ابی طالب، قم: انصاریان، چاپ دوم.
    11. ابن الفوطی الشیبانی، کمال الدین ابوالفضل عبدالرزاق بن احمد(1416). مجمعُ الآداب فی معجمُ الالقاب، تحقیق محمد الکاظم، طهران: مؤسسه الطباعه و النشر وزاره الثقافه و الإرشاد الإسلامی، جلد 1.
    12. ابن کثیر، ابوالفداء اسماعیل بن عم (1407). البدایه و النهایه، بیروت: دارالفکر، جلد 11.
    13. إلهی ظهیر، إحسان(1429). الإسماعیلیه، القاهره: دار ابن حزم.
    14. الأمین، سید محسن(1403). أعیان الشیعه، تحقیق حسن الأمین، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، جلد 5.
    15. البیاتی، حیدر(1393 الف). «مکتبه الشریف المرتضی»، مجله کتاب شیعه، ویژه نامه سید مرتضی، سال پنجم، شماره 9 و 10، صفحات 82 تا 218.
    16. _______(1393 ب). «یومیات الشریف المرتضی»، مجله کتاب شیعه، ویژه نامه سید مرتضی، سال پنجم، شماره 9 و 10، صفحات 67 تا 81.
    17. تامر، عارف(1991). تاریخ الإسماعیلیه، الدعوه و العقیده، لندن: ریاض الریس للکتب و النشر، جلد 1.
    18. ______________________، من المغرب الی المشرق، لندن: ریاض الریس للکتب و النشر، جلد 2.
    19. ______________________، الدَوله الفاطمیه الکبیره، لندن: ریاض الریس للکتب و النشر، جلد 3.
    20. الثعالبی النیسابوری، ابومنصور عبدالملک بن محمد بن اسماعیل(1353). تتمه الیتیمه، متتم الأقسام الثلاثه الأولی من الیتیمه، طهران: مطبعه فردین، الجزء الأول.
    21. ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد(1413). تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دارالکتاب العربی، الطبعه الثانیه، مجلدات 27 و 28 و 30.
    22. -________________________ (1999). دول الإسلام، تحقیق حسن اسماعیل مروه، بیروت: دار صادر، جلد 1.
    23. الرضی، الشریف ابوالحسن محمد بن الحسین بن موسی(1406). دیوان الشریف الرضی، تهران: وزارت ارشاد اسلامی، مجلدات 1 و 2.
    24. سرور، محمد جمال الدین(1994). تاریخ الدوله الفاطمیه، القاهره: دار الفکر العربی، جلد 2.
    25. _____________(1964). النفوذ الفاطمی فی بلاد الشام و العراق فی القرنین الرابع و الخامس بعد الهجره، القاهره: دار الفکر العربی.
    26. السیوطی، جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر(1417). تاریخ الخلفاء، تحقیق ابراهیم صالح، بیروت: دار صادر.
    27. طقوش، محمد سهیل(1430). تاریخ الدوله العباسیه، بیروت: دار النفائس، الطبعه السابعه.
    28. الطوسی، أبی جعفر محمد بن الحسن بن علی( 1383). تلخیص الشافی، تعلیق السید حسین بحر العلوم، قم: محبین، مجلدات 2 و 4.
    29. ________________________(1420). الفهرست، قم: کتابخانۀ محقق طباطبایی.
    30. ________________________(بی تا). تمهید الأصول فی علم کلام، تصحیح عبدالمحسن مشکوه الدینی، تهران: دانشگاه تهران.
    31. عثمان، هاشم(1419). الإسماعیلیه بین الحقائق و الأباطیل، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
    32. علم الهدی، سید مرتضی علی بن الحسین(1411). الذخیره فی علم الکلام، تحقیق السید احمد الحسینی، قم: مؤسسه النشر الإسلامی.
    33. -_______________________(1433). الدیوان، تصحیح مصطفی جواد، تحقیق رشید صفار، بیروت: مؤسسه التاریخ العربی، مجلدات 1 و 2.
    34. _______________________(1419 الف). شرح جُمل العِلم و العَمل، تصحیح و تعلیق یعقوب جعفری، تهران: دار الأسوه للطباعه و النشر.
    35. ________________________(1419 ب). المُقنعُ فی الغَیبَه، تحقیق السید محمد علی الحکیم، بیروت: مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث.
    36. ________________________(1380). تنزیه الأنبیاء و الأئمه علیهم السلام، تحقیق فاطمه قاضی الشعار، تهران: منشورات المدرسه العلیا للشّهید المطهریّ.
    37. ________________________(1421). الآیات الناسخه و المنسوخه من روایه أبی عبدالله محمد بن ابراهیم النعمانی، تحقیق علی جهاد الحسانی، بیروت: مؤسسه البلاغ، دار سلونی.
    38. _________________________(1998). غُرر الفوائد و دُرر القلائد (أمالی المرتضی)، تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم، القاهره: دار الفکر العربی، جلد 2.
    39. _________________________(1431). تفسیر الشریف المرتضی(نفائِسُ التأویل)، تصحیح السید مجتبی احمد الموسوی، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، جلد 2.
    40. _________________________(1373). «الأصول الإعتقادیّه»، صص 82_79، نفائس المخطوطات، المجموعه الثانیه، تحقیق محمد حسن آل یاسین، بغداد: دار المعارف.
    41. _________________________(1405). رسائل الشریف المرتضی، «مسئله فی العصمه»، تقدیم و اشراف السید احمد الحسینی، قم: دار القرآن الکریم، المجلد الثالث، مجلدات 2 و 3.
    42. _________________________(1410). الشافی فی الإمامه، تحقیق و تعلیق السید عبدالزهراء الحسینی، تصحیح السید فاضل المیلانی، تهران: مؤسسه الصادق للطباعه و النشر، الطبعه الثانیه، مجلدات 2 و 3.
    43. عمادالدین القرشی، ادریس(1404). عیون الأخبار و فنون الآثار، «فی فضائل الأئمه الأطهار»(أخبار الدوله الفاطمیه)، تحقیق مصطفی غالب، بیروت: دار الأندلس، الطبعه الثانیه، السّبع السّادس، جلد 6.
    44. -________________(2006). تاریخ الخلفاء الفاطمیین بالمغرب (القسم الخاص من کتاب عیون الأخبار)، تحقیق محمد الیعلاوی، بیروت: دار الغرب الإسلامی، الطبعه الثانیه.
    45. الفاسی، أبی الطیب تقی الدین محمد(1428). شِفاءُ الغَرَام بأخبار البلد الحرام، تحقیق علی عمر، القاهره: مکتبه الثقافه الدینیه، جلد 2.
    46. الفرّاء، أبی یعلی محمد بن الحسین الحنبلی(1414). الأحکام السلطانیه، تصحیح محمود حسن، بیروت: دارالفکر.
    47. فؤاد سید، أیمن(1413). الدوله الفاطمیه فی مصر تفسیر جدید، القاهره: دار المصریه اللبنانیه.
    48. الکرمانی، احمد حمیدالدین بن عبدالله(1429). المصابیح فی إثبات الإمامة، بیروت: مؤسسه النور للمطبوعات.
    49. الماوردی، أبی الحسن علی بن محمد(1409). الأحکام السلطانیه و الولایات الدینیه، احمد مبارک البغدادی، الکویت، الفردوس: دار ابن قتیبه.
    50. مِتز، آدم(1366). الحضاره الإسلامیه فی قرن الربع الهجری أو عصر النهضه فی الإسلام، نقله إلی العربیه محمد عبدالهادی ابوریده، بیروت: دار الکتاب العربی، الطبعه الخامسه، جلد 1.
    51. محی الدین، عبدالرزاق(1957). أدب المرتضی من سیرته و آثاره، بغداد: مطبعه المعارف.
    52. المسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین(1409). مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم: دار الهجره، الطبعه الثانیه، جلد 1.
    53. المفید، محمد بن محمد بن النعمان(1413 الف). اوائل المقالات، قم: کنگره شیخ مفید.
    54. _______________(1413 ب). الفصول المختاره، قم: کنگره شیخ مفید.
    55. مقریزی، تقی الدین احمد بن علی (1416). إتعاظ الحنفا بأخبار الائمه الفاطمیین الخلفا، تحقیق جمال الدین الشیّال، قاهره: وزاره الاوقاف، المجلس الأعلی للشئون الاسلامیه، لجنه إحیاء التراث الاسلامی، الطبعه الثانیه، مجلدات 1 و 2.
    56. ___________________(1427). المُقَفَّی الکبیر، تحقیق محمد العیلاوی، بیروت: دار الغرب الأسلامی، جلد 4.
    57. النجاشی، أبی العباس احمد بن علی(1408). رجال النّجاشی، تحقیق محمد جواد النائینی، بیروت: دار الأضوا، جلد 2.
    58. الندیم، محمد بن اسحاق(بی تا). الفهرست فی أخبار العلماء المصنفین من القدما و المحدثین، بیروت: دارالمعرفة.
    59. النشار، علی سامی(1977). نشأه الفکر الفلسفی فی الإسلام، القاهره: دارالمعارف، الطبعه الثامنه، جلد 2.
    60. دفتری، فرهاد(1375). تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره ای، تهران: فرزان روز.
    61. ________(1389). اسماعیلیه و ایران، ترجمه فریدون بدره ای، تهران: فرزان روز.
    62. صابری، حسین(1392). تاریخ فرق اسلامی «فرق شیعی و فرقه های منسوب به شیعه»، تهران: سمت.
    63. کاهن، سی. ال(1354). «آل بویه»، دانشنامه ایران و اسلام، زیر نظر احسان یارشاطر، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، جلد 1، صص 165_154.
    64. کرمر، جوئل ل (1375). احیای فرهنگی در عهد آل بویه، ترجمه محمد سعید حنایی کاشانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
    65. معزی، مریم(1390). پیشگامان حکومتهای شیعی (تاریخ حمدانیان و فاطمیان)، تهران: سمت.
    66. واکر، پل ای(1379). حمیدالدین کرمانی (تفکر اسماعیلیه در دوره الحاکم بأمر الله)، ترجمه فریدون بدره ای، تهران: فرزان روز.
    67. _______(1383). پژوهشی در یکی از امپراطوری های اسلامی، ترجمه فریدون بدره ای، تهران: فرزان روز.

    ب: منابع فارسی:

    1. دفتری، فرهاد(1375). تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره ای، تهران: فرزان روز.
    2. ________(1389). اسماعیلیه و ایران، ترجمه فریدون بدره ای، تهران: فرزان روز.
    3. صابری، حسین(1392). تاریخ فرق اسلامی «فرق شیعی و فرقه های منسوب به شیعه»، تهران: سمت.
    4. کاهن، سی. ال(1354). «آل بویه»، دانشنامه ایران و اسلام، زیر نظر احسان یارشاطر، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، جلد 1، صص 165_154.
    5. کرمر، جوئل ل (1375). احیای فرهنگی در عهد آل بویه، ترجمه محمد سعید حنایی کاشانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
    6. معزی، مریم(1390). پیشگامان حکومتهای شیعی (تاریخ حمدانیان و فاطمیان)، تهران: سمت.
    7. واکر، پل ای(1379). حمیدالدین کرمانی (تفکر اسماعیلیه در دوره الحاکم بأمر الله)، ترجمه فریدون بدره ای، تهران: فرزان روز.
    8. _______(1383). پژوهشی در یکی از امپراطوری های اسلامی، ترجمه فریدون بدره ای، تهران: فرزان روز.
    9. متقی، حسین و امید حسینی نژاد(1394). «نیم نگاهی به تعاملاتِ علمی بین مصریان و سید مرتضی»، مجله بساتین، شماره اول_دوم(پیاپی 4_3)، ویژه نامه بزرگداشت سید مرتضی علم الهدی، صص 164_153.