جریان شناسی تاریخی «حکمِ خمسِ ساداتِ مادری»در فقه امامیه

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسنده

گروه عمومی، مدرسه عالی خواهران، مجتمع عالی مشهد مقدس

چکیده

در عصر جاهلیت، اشخاص به پدرانشان منتسب می‌شدند و زنان، تنها ظرف پرورش فرزند، محسوب می‌شدند و هیچ نقشی در نسب فرزند خود نداشتند. خداوند متعال با نزول سوره کوثر، تصور جاهلی در مورد زنان را ابطال نمود و با انتساب حضرت عیسی; به حضرت ابراهیم; از جانب مادر، مقام زنان را همچون مردان، متعالی داشت. در این میان تصور می‌شود صدور برخی احکام در فقه امامیه، مانند حکم فقهی «عدم جواز اعطای خمس به کسانی که مادرشان سیده هستند» شائبه تحقیر شأن زنان را در پی داشته است. روش این پژوهش، تاریخی تحلیلی و جمع‌آوری اطلاعات، کتابخانه‌ای است.  نویسنده با واکاوی شاخصه‌های سیادت در متون تاریخی و فقه امامیه، برخی وجوه تعامل و تناقض این حکم فقهی را با قرآن و سنت، مورد بحث و بررسی قرار داده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد آنچه که مبنای صدور حکم خمس سادات مادری قرار گرفته است با آیات قرآن و سیره اهل بیت= و موازین علمی امروزی سازگاری و توافق ندارد؛ مشهور فقهای امامیه در تخصیص خمس، مبتنی بر امری عرفی و قراردادی (بنونا بنو أبنائنا و بناتنا بنوهن أبناء الرجال الاباعد)، انتساب پدری به هاشم را معیار سیادت دانسته‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Historical study on "The commandment of Khums about mother Sayyeds In Imami jurisprudence

نویسنده [English]

  • Fatemeh Sadat Alavi Aliabadi
General group, Sisters High School, Holy Mashhad High Complex
چکیده [English]

In the age of ignorance, people were attributed to their fathers and women were considered the only means of raising a child and had no role in the lineage of their children. With the sending of Surah Kawthar, God abrogated the ignorant image of women and with the attribution of Jesus (by his mother) to Abraham (PBUT) ، he held the status of women as prominent as men. In the meantime, it is thought that some edicts in Imami jurisprudence, such as the jurisprudential edict: " khums should not be paid to those whose mother is a Sayyed" has led to the humiliation of the dignity of women. The method of this research is historical analysis and data gathering is in library. By analyzing the characteristics of siadat in historical texts and Imami jurisprudence, the author has studied some aspects of the interaction and contradiction of this jurisprudential edict with the Qur'an and Sunnah. The findings of the research show that what is the basis for issuing the edict of Khums about mother Sayyeds is not compatible with the verses of the Qur'an and the manners of the Ahl al-Bayt and modern scientific standards. The most of Imami jurists in allocating khums, based on a customary and contractual matter (our sons and sons of our sons and our daughters are ours but sons of daughters are not mine ), have considered the attribution of a father to Hashem as a criterion of siadat.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Siadat
  • Khums
  • Fiqh
  • mother Sayyeds
  • Imami Fiqh
  1. منابع

    1. قرآن کریم.
      1. http://www.eshia.ir/feqh/archive/text/reyshahri/feqh/94/940705.
    1. ابطحی، سید حسن (1369)، انوار زهراء، مشهد: کانون بحث و انتقاد دینی، چاپ سوم.
    2. ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید‌بن‌هبة‌الله (1393)، شرح نهج البلاغه، ج20، بیروت: بی‌نا.
    3. ابن‌اثیر، علی‌بن‌محمد (1385)، الکامل فی‌التاریخ، ج 2و5، بیروت: دار صادر.
    4. ابن‌بابویه، محمد‌بن‌علی (1396)، عیون اخبارالرضا;، ترجمه: محمد رحمتی شهرضا، ج1، قم: نغمه قرآن، چاپ دوم.
    5. ابن‌شهر آشوب، محمد‌بن‌علی (بی‌تا)، المناقب، ج2، تصحیح: هاشم رسولی و محمدحسین آشتیانی، قم: علامه.
    6. ابن‌طقطقی، محمد‌بن‌علی (1386)، الفخری فی آداب السلطانیة والدول الاسلامیة، بیروت: دار صادر.
    7. ابن‌عساکر، علی‌بن‌حسن (1995)، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق: علی شیری، ج12، بیروت: بی‌نا.
    8. اربلی، علی‌بن‌عیسی (1401)، کشف الغمة فی معرفة الائمة=، ج2، بیروت: دار الکتاب الاسلامی.
    9. الهیاری، حسن و قلی‌زاده، محمدرضا (1395)، «سیادت و جنسیت؛ بررسی مفهوم سیادت در دو نسخه خطی نویافته»، پژوهش‌نامه زنان، شماره 2: 1-18.
    10. الهی‌زاده، محمدحسن (1381)، «جستاری در بحث وراثت اعمام و وراثت بنات»، تاریخ اسلام، شماره 10: 101-120.
    11. آقاجری، سید هاشم و الهیاری، حسن (1390)، «تحول وتنوع مفهوم سیادت در عرصه صفویه»، مطالعات تاریخ اسلام، شماره 9: 21.
    12. بحرانی، شیخ یوسف (1409)، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، ج12، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
    13. برکر، نامیک (1384)، زیست‌شناسی نامیک برکر، ترجمه: آیدا اقصایی، تهران: کانون فرهنگی آموزش.
    14. بیکر، کاترین (1387)، ژن‌ها و انتخاب‌ها، ترجمه: خسرو حسینی‌پژوه، تهران: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اوّل.
    15. جوادی آملی، عبدالله (1386)، زن در آیینه جلال و جمال، قم: اسراء، چاپ پانزدهم.
    16. حر عاملی، محمد‌بن‌حسن (1409)، تفصیل وسائل‌الشیعة الی تحصیل مسائل‌الشریعة، ج1، 9و27، قم: مؤسسة آل‌البیت لإحیاء التراث.
    17. خامنه‌ای، سید علی (1380)، رسالة اجوبة الاستفتائات، ج1، تهران: الهدی، چاپ هفتم.
    18. خمینی، روح‌الله (بی‌تا)، تحریرالوسیلة، ج1، قم: دار العلم.
    19. راوندی، فضل‌الله (بی‌تا)، النوادر، قم: دار الکتاب.
    20. سادلر، توماس (1380)، رویان‌شناسی پزشکی لانگمن، ترجمه: مسلم بهادری و عباس شکوری، تهران: چهر.
    21. شیخ مفید، محمد‌بن‌محمد (1376)، الارشاد فی معرفة حجج‌الله علی‌العباد، مترجم: محمدباقر ساعدی خراسانی، ج2، تهران: اسلامیه.
    22. طباطبایى، محمدحسین (1374)، ترجمه تفسیر المیزان، ج16، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم.
    23. طبرسی، احمد‌بن‌علی (1416)، الاحتجاج، تحقیق: شیخ ابراهیم بهادری و شیخ محمد هادی، ج1و2، قم: دار الأسوة للطباعة والنشر.
    24. طبرسى، فضل‌بن‌حسن (بی تا)، ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج20، تهران: فراهانی.
    25. علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف (1413)، مختلف الشیعة، ج3، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
    26. علم‌الهدی، علی‌بن‌حسین (بی‌تا)، رسائل الشریف المرتضی، ج4، اعداد: مهدی رجایی، قم: دار القرآن الکریم.
    27. علی، جواد (1976)، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، الجزء الرابع، بغداد: جامعة بغداد.
    28. العمری، علی‌بن‌ابی‌الغنائم (بی‌تا)، المجدی فی انساب الطالبیین، تحقیق: احمد المهدوی الدامغانی، قم: مکتبة آیة‌الله العظمی المرعشی النجفی العامة.
    29. فخر رازی (بی‌تا)، تفسیر الکبیر، ج13، بیروت: دار احیاء التراث العربی، طبعة الثالثة.
    30. فخر رازی، محمد‌بن‌عمر (1409)، الشجرة المبارکة فی انساب الطالبیة، تحقیق: السید مهدی الرجایی، قم: مکتبة آیت‌الله العظمی المرعشی النجفی.
    31. فیومی، احمد‌بن‌محمد (1414)، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، ج1، قم: دار الهجرة.
    32. کلینی، محمد‌بن‌یعقوب (1407)، الکافی، ج1و4، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
    33. گروه فرهنگ و معارف اسلامی (1390)، «بازبینی گونه‌های تقیه در مکتب اهل‌بیت=»، پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، شماره 87-88: 57-104.
    34. مجلسی، محمدباقر (1403)، بحار  الأنوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار=، ج22و40، بیروت: مؤسسة الوفاء.
    35. مدرسی، سید محمدکاظم (1389)، شکوه سیادت، یزد: شاهنده.
    36. مدرسی طباطبایی، حسین (2009)، «سیادت از سوی مادر: زمینه‌های اجتماعی پیدایش یک نظر فقهی»، تاریخیات (مجموعه مقالات و تحقیقات تاریخی)، نیوجرسی آمریکا: زاگرس: 75-150.
    37. مرعشی نجفی، سید محمود (1384)، «علم نسب‌شناسی (با یادی از سرآمد تبارشناسان معاصر، آیة‌الله العظمی مرعشی نجفی)»، وقف میراث جاویدان، شماره 52: 28.
    38. المروزی، اسماعیل‌بن‌الحسین (1409)، الفخری فی انساب الطالبیین، تحقیق: السید مهدی الرجایی، قم، مکتبة آیة‌الله العظمی المرعشی النجفی العامة.
    39. منتجب‌الدین، علی‌بن‌عبید‌الله (1366)، الفهرست، محقق: جلال‌الدین محدث، قم: کتابخانه عمومی حضرت آیت‌الله مرعشی نجفی.
    40. میرحسینی، سید احمد (1389)، «آیا هاشمی در مستحقان خمس، فقط منسوبین پدری هستند؟»، پژوهش‌های فقهی، سال ششم: 79-92.
    41. نبهانی، یوسف بن اسماعیل (بی‌تا)، الشرف المؤید لآل محمد=، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.
    42. نجاشی، احمد‌بن‌علی (1407)، رجال النجاشی، محقق: سید موسی شبیری زنجانی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
    43. نجفی، محمدحسن (1404)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج16، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    44. نقیبی، سید ابوالقاسم (1394)، «سیادت از طریق مادر از منظر سید مرتضی(ره)»، بساتین، شماره 3و4: 87-100.
    45. نورمحمدی، غلامرضا (1384)، شبیه‌سازی انسان‌ها؛ بیم‌ها و امیدها، قم: دفتر نشر معارف، چاپ اوّل.
    46. نیکزاد، عباس (1396)، «تأملی پیرامون صاحبان (مستحقین) خمس»، پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، شماره 50: 161 ـ  178.
    47. یزدی، محمدکاظم (1409)، العروة الوثقی فیما تعم به البلوی، ج2، تعلیقات: مراجع تقلید، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.