بررسی زمینه‌های فعالیت نجومی صابئان و نقش آنها در علم نجوم در سده سه و چهار هجری

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه اصففهان.دانشکده ادبیات و علوم انسانی.گروه تاریخ.

2 استاد گروه تاریخ، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

3 دانشگاه اصفهان.دانشکده ادبیات و علوم انسانی.گروه تاریخ.

چکیده

در روند رشد و شکوفایی علم نجوم، به ­عنوان یکی از علوم مهم در تمدن اسلامی که از قرن دوم هجری آغاز گشته بود، عوامل مختلفی دخیل بوده­اند. انتقال سنّت‌ نجومی کلدانی و یونانی به حوزه­ نجوم اسلامی توسط صابئین حران را می‌توان عاملی اساسی در تکوین این علم در قلمرو تمدن اسلامی به شمار آورد.
این نوشتار در نظر دارد که تأثیر و نقش صابئین حران بر علم نجوم در تمدن اسلامی را با بهره‌گیری از روش توصیفی ـ تحلیلی و استناد به منابع، تحقیقات و مقالات موجود، مورد بررسی قرار ‌دهد و به این پرسش‌ها پاسخ دهد که چه زمینه‌هایی سبب تأثیرگذاری صابئین در شکوفایی علم نجوم در اسلام گردید؟ و آنها چه تأثیری در پیشرفت علم نجوم در تمدن اسلامی داشتند؟
دستاوردهای این پژوهش، حاکی از آن است که در وهله‌ نخست، عواملی نظیر: جایگاه و قدسیت نجوم در مذهب صابئین حرانی، ترجمه‌ متون یونانی ـ سریانی، نیاز دستگاه خلافت و اهمیت احکام شرعی، موجب تأثیرگذاری صابئین حران در شکوفایی نجوم اسلامی گردید. سپس، آنها با ترجمه و نقد کتاب مجسطی، به دستاوردهای کم‌نظیری در حوزه‌ نجوم اسلامی نایل شدند و از این طریق، توانستند به پیشرفت این علم در تمدن اسلامی کمک شایانی نمایند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Investigating the Fields of Astronomical Activity of Saeban And Their Role in Astronomy in the third and fourth Centuries AH

نویسندگان [English]

  • Reza afsharisadr 1
  • Mohammad Ali chelongar 2
  • pirmoradian Mostafa 3
1 University of Isfahan. Faculty of Literature and Humanities. Department of History.
2 Professor, Department of History, University of Isfahan, Isfahan, Iran.
3 University of Isfahan. Faculty of Literature and Humanities. Department of History.
چکیده [English]

There were various factors in the process of growth and prosperity of astronomy, as one of the important sciences in Islamic civilization, which began in the second century AH. The transfer of the Chaldean and Greek astronomical traditions to the Islamic astronomy by the Sabeans of Harran can be considered as a key factor in the development of this science in the realm of Islamic civilization  This article intends to study the influence and role of Sabean of Harran on astronomy in Islamic civilization by using descriptive-analytical method and citing existing sources, researches and articles and to answer these questions: what factors led that Sabeans influenced in the flourishing of astronomy in Islam? and what effect did they have on the development of astronomy in Islamic civilization? The findings of this study indicate that in the first place, factors such as: the status and sanctity of astronomy in the religion of Harran Sabeans, translation of Greek-Syriac texts, the need for the caliphate and the importance of religious rules, led Sabean Harran Sabeans influenced the flourishing of Islamic astronomy. Then, by translating and criticizing Majasti's book, they achieved rare achievements in the field of Islamic astronomy, and through this, they were able to facilitate the development of this science in Islamic civilization.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Abbasid Caliphate
  • Islamic Astronomy
  • Harran Sabeans
  • Sabet Ibn Qarah
  • Betani
منابع
1. قرآن کریم.
2. ا. کینگ، دیوید (1384)، قبله یابی در اسلام، ترجمه: حسین ناهید، اصفهان: خانه ریاضیات.
3. ـــــ (1394)، «چشم‌انداز نجوم دوره اسلامی»، مجله­ میراث علمی اسلام و ایران، ترجمه: راضیه سادات موسوی، ش 7، ص 20-54.
4. ابن ابی‌اصیبعه، احمد بن قاسم (1965/1345)، عیون الأنباء فی طبقات الأطباء، محقق: نزار رضا، بیروت: دار المکتبة الحیاة.
5. ابن خلکان، احمد (1900/1280و1994/1374)، وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، محقق: احسان عباس، بیروت: دار صادر، ج1و5.
6.‌ ابن العبری، غریغوریوس (1377)، تاریخ مختصر الدول، ترجمه: عبدالمحمد آیتی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
7. ابن عماد حنبلی، عبدالحی بن احمد (1406/1364)، شذرات الذهب فی أخبار من ذهب، تحقیق: محمود ارناووط، بیروت: دار ابن کثیر.
8. ابن ندیم، محمد بن اسحاق (1366)، الفهرست، ترجمه:محمدرضا تجدد، تهران: امیرکبیر.
9. احمد، عبدالرزاق احمد (1411/1369)، الحضارة الإسلامیة فی العصور الوسطی، قاهره: دار الفکر العربی.
10. احمدی، محمدحسین (1388)، «جابر بن ابراهیم صابی»،دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر: کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 17.
11. الدمرداش، احمد سعید (1972/1351)،«ثابت بن قرة الحرانی و عصر الترجمة»، رسالة العلم، ش 4، ص267-272.
12. العدوی، احمد (2002/1381)،الصابئة منذ ظهور الإسلام حتی سقوط الخلافة العباسیة، قاهره: رؤیت.
13. الکک، ویکتور (1342 الف)، «تأثیر صابئین حران در تمدن اسلامی»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران: س 10، ص 367-356.
14. ـــــ (1342 ب)، «تأثیر صابئین حران در تمدن اسلامی»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، س 11، ش 1، ص 103-93.
15. اندلسی، صاعد (1376)، التعریف بطبقات الامم؛ تاریخ جهانی علوم و دانشمندان تا قرن پنجم هجری، به کوشش: غلامرضا جمشید نژاد اوّل، قم: هجرت.
16. بیرونی، احمد بن محمد (1392)، آثار الباقیة عن قرون الخالیة، ترجمه و تعلیق: پرویز سپیتمان (اذکائی)، تهران: نی.
17. ـــــ (1318)، التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، مصحح: جلال همائی، تهران: مجلس.
18. پینگری، دیوید (1369)، «ابومعشر بلخی»، زندگینامه علمی دانشوران، ترجمه: احمد آرام، زیر نظر: احمد بیرشک، تهران: علمی و فرهنگی.
19. ثعالبی، عبد­الملک بن محمد (1403/1361)، یتیمة ­الدهر فی محاسن اهل العصر، محقق: د. مفید محمد قمیحه، بیروت: دار­الکتب العلمیة.
20. جعفری نائینی، علی­رضا (1368)، «ابراهیم بن سنان»، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر: کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
21. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله (1941/1320)، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بغداد: مکتبة المثنی.
22. حتی، فیلیپ (1336)، تاریخ عرب، ترجمه:­ محمد سعیدی، تهران: زوار.
23. حسن موسی، علی (2001/1380)، علم الفلک فی تراث العربی، دمشق: دار ­الفکر.
24. حموی، یاقوت (1995/1374)، معجم البلدان، بیروت: دار صادر، چ دوم.
25. ـــــ (1381)،معجم الأدباء، ترجمه: عبد­الحمید آیتی، تهران: سروش.
26. دورانت، ویل (1368)، تاریخ تمدن، ترجمه: ابوطالب صارمی، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چ 2.
27. دهخدا، علی‌اکبر (1373)،لغت­­نامه دهخدا، زیر نظر: محمد معین و جعفر شهیدی، تهران: دانشگاه تهران.
28. رازی، فخرالدین (1938/1317)، اعتقادات فرق المشرکین، تحقیق: محمد عبدالرزاق، قاهره: بی‌نا.
29. رُنان، ا. کالین (1366)، تاریخ علم کمبریج، ترجمه: حسن افشار، تهران: مرکز.
30. رزنفلد، ب. آ، و آ. ت. گریگوریان (1365)، «ثابت بن قره»، زندگینامه علمی دانشمندان اسلامی، ترجمه: احمد بیرشک، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ج 1.
31. رضوی، مدرس (1334)، احوال و آثار خواجه ‌نصیرالدین طوسی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
32. سزگین، فؤاد (1371)، گفتارهایی پیرامون تاریخ علوم عربی و اسلامی، ترجمه: محمدرضا عطایی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی.
33. شوقی، ابوخلیل (1417/1375)،­ الحضارة العربیة الاسلامیة، دمشق: دار ­الفکر.
34. صلیبا، جورج (1392)، «نجوم و احکام نجوم در دوره­ اسلامی»،مجله میراث علمی اسلام و ایران، ترجمه: یونس مهدوی، ش 3، ص 52-63.
35. فروخ، عمر (1984/1363)، تاریخ العلوم عند العرب؛ بیروت: دار العلم للملایین، چ 4.
36. قبادیانی، ناصر­­خسرو (1339)،دیوان اشعار، به ­کوشش: مهدی سهیلی، تصحیح: نصرالله تقوی، تهران: چاپخانه­ گیلان.
37. قربانی، ابوالقاسم (1365)،زندگی­نامه­ ریاضی­دانان دوره­ اسلامی از سده سوم تا یازدهم قمری، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
38. قفطی، علی بن یوسف (1347)،تاریخ الحکماء، به کوشش: بهین دارائی، تهران: دانشگاه تهران.
39. کرامتی، یونس (1380)، کارنامه ایرانیان درزمینه ریاضیات، نجوم و گاه‌شماری، تهران: اهل‌قلم.
40. کلبی، هشام بن محمد (1364)،­ الاصنام، تحقیق: محمد­رضا جلالی نائینی، تهران: نشر نو.
41. کندی، ادوارد استوارت (1374)، پژوهشی در زیج‌های دوره­ اسلامی، ترجمه: محمد باقری، تهران: علمی و فرهنگی.
42. گمینی، امیرمحمد (1392)، «گستره و تنوع آثار هیئت در تمدن اسلامی»، مجله تاریخ علم، ش 15، ص 243-290.
43. گوتاس، دیمیتری (1390)، اندیشه یونانی، فرهنگ اسلامی، ترجمه: عبدالرضا سالار بهزادی، تهران: فرزان.
44. لی، آلدومیه (1371)، علوم اسلامی و نقش آن در تحولات علمی جهان، ترجمه:محمدرضا شجاع رضوی و اسدالله علوی، مشهد: آستان قدس رضوی.
45. مجید زاده، یوسف (1376)، تاریخ و تمدن بین‌النهرین، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
46. محمد­الهاشمی، رحیم کاظم و عواطف محمد، العربی شنقاور (بی‌تا)،­ الحضارة العربیة الإسلامیة، قاهره: دار­المصر اللبنانیة و غریان ـ لیبیا: المکتبة الجامعیة.
47. مسعودی، علی بن حسین (1365)،­ التنبیه و الاشراف، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.
48. ـــــ (1382)،مروج الذهب، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.
49. معصومی همدانی، حسین (1378)، «ثابت بن قره»، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی،زیر نظر: کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 16.
50. مقدسی، مطهر بن طاهر (1374)، آفرینش و تاریخ، ترجمه: محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگاه.
51. نصر، حسین (1359)، علم و تمدن در اسلام، ترجمه: احمد آرام، تهران: خوارزمی، چ 2.
52. نصیرالدین، حسن الطوسی (1358-1359)، مجموع الرسائل، حیدرآباد دکن: بی‌نا.
53. نَلّینو، کارلو آلفونسو (1349)،تاریخ نجوم اسلامی، ترجمه: احمد آرام، تهران: بهمن.
54. هارتنر، ویلی (1365)، «بتانی»، زندگی‌نامه علمی دانشمندان اسلامی، ترجمه: حسین معصومی همدانی، تهران: علمی و فرهنگی.
55. یر، دمپی (1371)، تاریخ علم، ترجمه: عبدالحسین آذرنگ، تهران: سمت.
56. w.Hazmy C.H,Zainurashid Z,Hussaini R. Biography Muslim Scholars and Scientists,Kuala Lumpor,Islamic Medical of Malaysia N.Sembilon.