بررسی تاریخی _کلامی اعتبار نظریه‌های شاخص در تبیین مذهب اخوان‌الصفاء

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته دکتری تاریخ تشیع دانشگاه اصفهان

2 گروه تاریخ، دانشگاه اصفهان

چکیده

هویت و مذهب اخوان­الصفاء که یک تشکُل سرّی در قرون میانه­ی اسلامی بودند؛ موضوع مطالعه و بررسی جمع فروانی از محققان معاصر می­باشد. در خصوص مذهب اخوان­الصفاء بین محققان اختلاف نظرهایی وجود دارد که ناگزیر آنان را در تبیین مذهب اخوان­الصفاء به سوی نظریه­های متفاوتی سوق داده است. این مقاله سعی دارد با روش توصیفی_تحلیلی اعتبار علمی هر یک از نظریات شاخصی که در تبیین مذهب اخوان­الصفاء بیان شده است را بسنجد.
در این نوشتار ضمن پرداختن به هویّت اخوان­الصفاء، نظریه­های شاخصی که در تبیین مذهب آنان از سوی صاحب نظران معاصر مطرح شده است، مورد بررسی و نقد قرار گرفت. از میان دو نظریه­ی ­الحاد و دین­داری، فرضیه الحاد به حاشیه رانده شد؛ و از بین نظریه­هایی که در خصوص دین­داری اخوان­الصفاء مطرح شده است، نظریه­­های: معتزلی، اسماعیلی، امامی، زیدی و صوفی بودن اخوان­الصفاء ضعیف شناخته شدند؛ حال آنکه نظریه­ی تلفیقی_التقاطی بودن مذهب اخوان­الصفاء که مناسب­تر بنظر رسید، به عنوان نظریه قریب به صحت شناخته شد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Historical-Theological Study in the Validity of Distinctive Theories in Explaining the Religion of the Ikhwan al- Safa

نویسندگان [English]

  • saeed tofigh 1
  • vajiheh miri 2
1 PhD student in Shiite History, University of Isfahan
2
چکیده [English]

The identity and religion of Ikhwan -al Safa, which was a secret organization in the Islamic Middle Ages, is the subject of study by a large number of current scholars. Regarding the religion of Ikhwan- al-Safa, there are differences among scholars that have inevitably led them to different theories in explaining their religion. This article tries to evaluate the scientific validity of each prominent theories expressed in the explanation of the religion by descriptive-analytical method.
In this article, while dealing with the identity of Ikhwan Al-Safa, the prominent theories that have been proposed by current scholars in explaining this religion, have been examined and criticized. Among the two theories of atheism and faith, the theory of atheism, was rejected and among the theories on their faith, the theories: Mu'tazilites, Ismailis, Imamis, Zaidis and Sufis were recognized as weak.
However, the integrated theory, which seemed more appropriate, was recognized as an almost correct theory.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ikhwan- al-Safa
  • religion
  • distinct theories
  • eclectic

مراجع

 
منابع
1. ابن منظور، أبی الفضل جمال الدین محمد بن مکرم الإفریقی المصری (بی­تا)، لسان العرب، بیروت: دار صادر.
2. أبو­حیّان التوحیدی، ، علی بن محمد بن العباس (1347)، المُقابسات، تحقیق: حسن السندوبی، القاهرة: المطبعة الرحمانیة.
3. ـــــ (1424)، الإمتاع و المؤانسة، تصحیح: هیثم خلیفه الطعیمی، بیروت: المکتبة العصریة.
4. احمد صبری، السید علی (1423)، «إخوان­الصفاء (المذهب الدینی، المؤلفون، التنظیم السری)»، القِسم الأول، مجله آفاق الحضارة الإسلامیة، شماره 9: 9-48.
5. ـــــ (1424)، «إخوان­الصفاء (المذهب الدینی، المؤلفون، التنظیم السری)»، القِسم الثانی، مجله آفاق الحضارة الإسلامیة، شماره 11: 83-102.
6. إخوان­الصفاء (1412)،رسائل إخوان­الصفاء و خلان­الوفاء، 4 مجلد، بیروت: دار الإسلامیة.
7. اسماعیل، محمود (2000)،نهایةُ اسطورة (نظریات ابن خلدون مقتبسة من رسائل إخوان­الصفاء)،القاهره: دار قباء للطباعة والنشر والتوزیع.
8. ـــــ (1996)، إخوان­الصفاء (رواد التنویر فی الفکر العربی)، المنصورة: عامر للطباعة والنشر بالمنصورة.
9. الأشعری، أبو الحسن علی بن اسماعیل (1400)، مقالات الإسلامیین و إختلاف المصلین، تصحیح: هلموت ریتر، بیروت: دار النشر فرانز شتاینر، الطبعة الثالثة.
10. الشهرزوری، شمس­الدین محمد بن محمود (2007)، نزهة الأرواح و روضة الأفراح، تحقیق: عبدالکریم أبو شویرب، پاریس: دار بیبلیون.
11. الأمین، السید محسن (1406)، أعیان الشیعة، تحقیق: حسن الأمین، بیروت: دار التعارف للمطبوعات.
12. أمین، أحمد (بی­تا)، ظُهر الإسلام (یبحث فی تاریخ العلوم والآداب والفنون فی القرن الرابع الهجری)، جلد دوم، بیروت: موقع المصادر الإسلامیة، الطبعة الثالثة.
13. بدوی، عبدالرحمن (بی­تا)، مقدمه رسائل ابن سبعین، تحقیق و تقدیم: عبدالرحمن بدوی، القاهرة: الدار المصریة للتألیف والترجمة.
14. البستانی، بطرس (1412)، مقدمه رسائل إخوان­الصفاء، 4 مجلد، بیروت: دار الإسلامیة.
15. البیهقی، ابی الحسن علی بن ابی القاسم زید (1351)، تتمّة صِوانُ الحکمة، لاهور: بی‌نا.
16. تامر، عارف (1991)، تاریخ الإسماعیلیة، الدعوة والعقیدة، جلد اوّل، لندن: ریاض الریس للکتب والنشر.
17. توفیق، سعید و وجیهه میری (1398)، «بررسی تطبیقی عقاید کلامی إخوان‌‌الصفاء با آراء شریف مرتضی؛ مطالعه‌ موردی: مهم‌ترین محورهای اختلافی»، فصلنامه علمی پژوهشی اندیشه دینی دانشگاه شیراز، دوره 19، شماره 73، زمستان 1398: 17-38.
18. جَبّور، عبدالنّور (1954)، إخوان­الصفاء، بیروت: دار المعارف.
19. حجاب، محمد فرید (1982)، الفلسفة السّیاسیة عند إخوان­الصّفاء، القاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
20. الخطیب البغدادی، أبی بکر أحمد بن علی (1417)، تاریخُ بغداد أو مدینة السلام، تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون.
21. الدسوقی، عمر (1361 الف)، «فی الفلسفة الإسلامیة: إخوان­الصفاء»، مجلة الرسالة، شماره 446، مقاله 1: 68-71.
22. ـــــ (1361 ب)، «فی الفلسفة الإسلامیة: إخوان­الصفاء»، مجلة الرسالة، شماره 452، مقاله 2: 268-270.
23. دفتری، فرهاد (1375)، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه: فریدون بدره ای، تهران: فرزان روز.
24. دی بُور، ت. ج (1374)، تاریخ الفلسفه فی الإسلام، تعریب و تعلیق: محمد عبدالهادی أبو رَیدَه، بیروت: دار النهضة العربیة.
25. زرین­کوب، عبدالحسین (1344)، ارزش میراث صوفیه، تهران: انتشارات آریا.
26. الشمّریّ، رؤوف أحمد (1434)، الشریف المرتضی متکلماً، مشهد: مؤسسة الطبع والنشر التابعة للآستانة الرضویّة المقدسة.
27. الشهرستانی، ابوالفتح محمد بن عبدالکریم (1413)، الملل و النِّحل، تصحیح و تعلیق: أحمد فهمی محمد، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الثانیة.
28. الشیبی، کامل مصطفی (1982)، الصلة بین التصوف و التشیع (النزعات الصوفیه فی التشیع)، بیروت: دار الاندلس، الطبعة الثالثة.
29. صابری، حسین (1392)، تاریخ فرق اسلامی (فرق شیعی و فرقه­های منسوب به شیعه)، تهران: سمت، چاپ نهم.
30. طه حسین (2017)، مقدمه رسائل إخوان­الصفاء و خلان­الوفاء، جلد اوّل، القاهره: مؤسسة هنداوی للتعلیم والثقافة.
31. الطیباوی، سید عبد اللطیف (1931)، جماعة إخوان­الصفاء، القدس: ادارة المعارف.
32. ـــــ (1963)، محاضَراتٌ فی تاریخ العَرب و الإسلام، جلد اوّل، وقف علی طبعة محمود الأکحل، بیروت: دار الأندلس.
33. ـــــ (1966)، محاضَراتٌ فی تاریخ العَرب و الإسلام، جلد دوم، وقف علی طبعة محمود الأکحل، بیروت: دار الأندلس.
34. قاضی عبدالجبار، ابوالحسن بن احمد الهمدانی (1427)، تثبیتُ دلائل النبوة، تحقیق: عبدالکریم عثمان، القاهره: دار المصطفی.
35. علم­الهدی، سید مرتضی علی بن الحسین (1376)، تنزیة الأنبیاء و الأئمة(علیهم السلام)، قم: الشریف الرضی.
36. ـــــ (1410)، الشافی فی الإمامة، تحقیق و تعلیق: السید عبدالزهراء الحسینی، تصحیح: السید فاضل المیلانی، تهران: مؤسسة الصادق للطباعة والنشر، الطبعة الثانیة.
37. ـــــ (1419)، المُقنعُ فی الغَیبَه، تحقیق: السید محمد علی الحکیم، بیروت: مؤسسة آل‌البیت(علیهم السلام) لإحیاء التراث.
38. عمادالدین القرشی، ادریس (1404)، عیون الأخبار و فنون الآثار «فی فضائل الأئمة الأطهار» (أخبار الدولة الفاطمیة)، السبع السادس،تحقیق: مصطفی غالب، بیروت: دار الأندلس، الطبعة الثانیة.
39. العثمان، عبدالکریم (بی­تا)، سیرة الغزالی و أقوال المتقدمین فیه، قدّم له: أحمد فؤاد الأهوانی، دمشق: دار الفکر.
40. العوا، عادل (1993)، حقیقة إخوان­الصفاء، دمشق: الأهالی للطباعه والنشر والتوزیع.
41. غالب، مصطفی (1964)، أعلام الإسماعیلیة، بیروت: دار الیقظة العربیة للتألیف والترجمة والنشر.
42. ـــــ (1965)، تاریخ الدعوة الإسماعیلیة، بیروت: دار الأندلس للطباعة والنشر والتوزیع، الطبعة الثانیة.
43. الفاخوری، حنا و خلیل الجرّ (1993)،تاریخ الفلسفة العربیة، بیروت: دار الجیل، الطبعة الثالثة.
44. فروخ، عمر (1372)، إخوان­الصفا (دَرس ـ عَرض ـ تحلیل)، بیروت: منشورات مکتبة منیمنة، الطبعة الثانیة.
45. القفطی، جمال‌الدین علی بن یوسف (1320)، تاریخ الحکماء (اخبار العلماء بأخبار الحکماء)، به اهتمام: یولیوس لیپرت، لیبسک: بی‌نا.
46. قمیر، یوحنّا (1986)، فلاسفة العرب (إخوان­الصفاء)، بیروت: دار المشرق، الطبعة الثالثة.
47. کرمر، جوئل (1375)، احیای فرهنگی در عهد آل بویه، ترجمه: محمدسعید حنایی کاشانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
48. کوربان، هنری (1998)، تاریخ الفلسفة الإسلامیة، با همکاری: سید حسین نصر و عثمان یحیی، تحقیق: الإمام موسی الصّدر و الأمیر عارف تامر، تعریب: نصیر مرّوه و حسن قبیسی، بیروت: عویدات للنشر والطباعه، الطبعة الثانیة.
49. محمود، عبدالحلیم (بی­تا)، تاج الصوفیة ابوبکر الشّبلیّ حیاته و آراؤه، بی‌جا: بی‌نا، الطبعة الثانیة.
50. مصباح یزدی، محمدتقی (1391)، پرسش­ها و پاسخ­ها (5-1)، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ هشتم.
51. معصوم، فؤاد (1998)، إخوان ­الصفاء فلسفتهم و غایتهم، دمشق: دار المدی للثقافة والنشر.
52. المنطقی السّجستانی، ابوسلیمان محمد بن طاهر (1974)، صِوانُ الحِکمَة و ثلاثُ رَسائِل، تحقیق: عبدالرحمن البدوی، طهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
53. المیدانی، عبدالرحمن حسن حبنکة (1412)، کواشف زیوف فی المذاهب الفکریة المعاصرة، دمشق: دار القلم، الطبعة الثانیة.
54. نصر، سید حسین (1359)، نظر متفکران اسلامی در باره طبیعت، تهران: انتشارات خوارزمی، چاپ سوم.
55. واکر، پل ای (1379)، حمیدالدین کرمانی (تفکر اسماعیلیه در دوره الحاکم بأمر الله)، ترجمه: فریدون بدره‌ای، تهران: فرزان روز.
مطالعات تاریخی جهان اسلام
دوره 8، شماره 15 - شماره پیاپی 15
سال هشتم، شماره پانزدهم، بهار و تابستان 1399
فروردین 1399
صفحه 65-92

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار