تاریخ روابط اقتصادی ایران و آلمان در دوره قاجار (با تکیه بر حوزه خلیج‌فارس)

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه شیراز

2 دانشجوی دکتری تاریخ دانشگاه شیراز

چکیده

خلیج‌فارس در طول تاریخ، مورد توجه کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای قرار داشته‌است. این منطقه از آن‌جا که ادامه‌ی آب‌های اقیانوس هند است، در قرن نوزدهم مورد توجه کشورهای استعمارگر اروپایی قرار گرفت و موجب افزایش اهمیت این آبراه و به‌ویژه بنادر و جزایر آن شد.
در اواخر قرن نوزدهم، آلمان‌ها برای نفوذ در ایران و به دست آوردن جایگاه سیاسی و اقتصادی در خلیج‌فارس تلاش‌هایی را آغاز کردند. یکی از روش‌های نفوذ آلمان‌ها در خلیج‌فارس، توجه بیشتر به روابط بازرگانی و اقتصادی بود. آلمان‌ها سعی کردند با فرستادن هیأت‌های تجاری و بازرگانی، بر بازرگانی خلیج‌فارس تسلط یابند ولی در سایه اقتدار انگلستان نتوانستند جایگاه مناسبی برای خود در خلیج‌فارس ایجاد کنند.
ناصرالدین‌شاه قاجار برای مقابله با نفوذ و مداخله نمایندگان روس و انگلیس در امور داخلی کشور و ایجاد تعادل در سیاست خارجی و حفظ استقلال، درصدد برآمد یک دولت دیگر اروپایی را در سیاست ایران ذی‌نفع کند. به دنبال دیدار ناصرالدین‌شاه قاجار از آلمان در سال 1290هـ.ق/ 1873م. عهدنامه مودت تجارت بین ایران و آلمان در سن‌پترزبورگ منعقد و به دنبال آن روابط اقتصادی ایران و آلمان آغاز شد.
این مقاله که به روش توصیفی – تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و اسناد تهیه شده‌ است در صدد بررسی جایگاه آلمان در فعالیت‌های اقتصادی خلیج‌فارس در بیستم می‌باشد. با توجه به نتایج این مقاله، آلمان‌ها در یک دوره کوتاه‌مدت ولی پربار توانستند تجارت خلیج‌فارس را در بین سال‌های انقلاب مشروطه تا جنگ اول جهانی به دست گیرند.

کلیدواژه‌ها


1. استیلی، یوجین (1380). «تجارت و سیاست در خلیج­فارس، ماجرای شرکت ونکهاوس»، مترجم معصومه ارباب، فصلنامه تاریخ معاصر ایران، شماره 17، (از ص 62 تا ص 49).
2. اسدی، بیژن (1381). خلیج­فارس و مسائل آن، تهران، انتشارات سمت.
3. ـــــــــــــ (1384). خارجیان در خلیج­فارس، تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
4. افشار سیستانی، ایرج (1377). جزیره هندورابی و دریای پارس و نگاهی به جزیره فارور و قارورگان،تهران، انتشارات روزبه.
5. الهی، همایون(1365). اهمیت استراتژیک ایران در جنگ جهانی دوم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
6. ـــــــــــــ (1378). خلیج­فارس و مسائل آن، تهران، نشر قومس.
7. امیری، شهرام(1354). «رقابت­های قدرت­های بزرگ در ایران 1918-1948م، مجله وحید، شماره 179، (ص 196-ص192).
8. برادفورد، جی، مارتین (1368). تاریخ روابط ایران و آلمان، ترجمه پیمان آزاد و علی امید، تهران، مؤسسه پیک ترجمه و نشر.
9. برومند، صفورا (1381). سرکنسولگری بریتانیا در بوشهر( 1914- 1763م. )، تهران، انتشارات وزارت امور خارجه.
10. جعفری ولدانی، اصغر(1376). نگاهی تاریخی به جزایر ایرانی تنب و ابوموسی، تهران، انتشارات وزارت امورخارجه.
11. ـــــــــــــــــــــ (1380). «جایگاه خلیج­فارس در نظام جدید جهانی»، مجموعه مقالات یازدهمین همایش خلیج­فارس دی ماه 1379، مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی، (از ص 55 تا ص 45).
12. جمال­زاده، محمد علی (1367). گنج شایگان، تهران، انتشارات کتاب تهران.
13. جناب، محمدعلی (1349). خلیج­فارس، نفوذ بیگانگان و رویدادهای سیاسی 1900 1875م، تهران، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی.
14. رائین، اسماعیل(1350). دریانوردی ایرانیان، تهران، انتشارات جاویدان، جلد دوم.
15. سایکس، سرپرسی(1363). سفرنامه ژنرال سرپرسی سایکس یا ده هزار مایل در ایران، ترجمه حسین سعادت نوری، تهران، انتشارات لوحه.
16. سایکس، سرپرسی( 1367). تاریخ ایران، ترجمه محمد تقی فخر داعی گیلانی، تهران، انتشارات دنیای کتاب، جلد دوم.
17. سدید السلطنه کبابی بندرعباسی، محمدعلی( 1363). بندرعباس و خلیج­فارس، تصحیح احمد اقتداری، تهران، ابن سینا.
18. سدید السلطنه کبابی بندرعباسی، محمد علی(1371). سرزمین های شمالی پیرامون خلیج­فارس و دریای عمان در صد سال پیش، تعلیقات احمد اقتداری، تهران، انتشارات جهان معاصر.
19. سیاوش­پوری، عباس(1370). استراتژی غرب در خلیج­فارس ، تهران، انتشارات کمال علم.
20. شمیم، علی اصغر( 1374). ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، انتشارات مدبر،
21. صادقی، زهرا (1387).«کشتیرانی آلمان­ها در خلیج­فارس1285-1320ش/ 1906- 1941م.»، تاریخ روابط خارجی، شماره36، ( ص206 تا ص173).
22. ظهیرنژاد ارشادی، مینا( 1375). گزیده اسناد خلیج­فارس، تهران، اداره انتشارات وزارت امور خارجه.جلد پنجم.
23. ظهیرنژاد ارشادی، مینا( 1376) . گزیده اسناد روابط ایران و آلمان، تهران، اداره انتشارات وزارت امور خارجه، جلد اول.
24. فرامرزی، احمد( 1346 ). راه آهن اروپا و خلیج­فارس، به کوشش حسن فرامرزی، تهران، انتشارات داور پناه.
25. کحال­زاده، میرزا ابوالقاسم(1373). دیده­ها و شنیده­ها، به کوشش مرتضی کامران، تهران، انتشارات فرهنگ.
26. کرزن، جرج ناتانیل( 1363). ایران و قضیه ایران، ترجمه غلامعلی وحیدمازندرانی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، جلد دوم.
27. لیتن، ویلهلم( 1367). ایران از نفوذ مسالمت آمیز تا تحت الحمایگی اسناد و حقایقی دربارة تاریخ نفوذ اروپائیان در ایران ( 1919- 1860م. ).ترجمه مریم میراحمدی، تهران، انتشارات معین.
28. مجتهدزاده، پیروز( 1379). جغرافیای خلیج­فارس، کشورها و مرزها، تهران، انتشارات عطایی.
29. محبوبی اردکانی، حسین(1370). تاریخ مؤسسات جدید تمدنی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، جلد اول.
30. مسعودی، عباس ( 1345). دیداری از شیخ نشین­های خلیج فارس، تهران، ایران چاپ.
31. میرشینکف،ل،ی( 1357 ). ایران در جنگ اول جهانی، ترجمه علی دخانیاتی، تهران،انتشارات فرزانه.
32. میراحمدی، مریم(1368). «روابط ایران و آلمان در قرن نوزدهم»، مجله تحقیقات تاریخی، شماره1، (از ص120 تا ص90).
33. ــــــــــــــــ (1387). پژوهشی در تاریخ معاصر ایران: نفوذ شرق و غرب در ایران(1950 ـ 1900)، مشهد: به نشر.
34. نائبیان، جلیل( 1372). روابط ایران با دول خارجی در دوره‌ی قاجار، تهران، انتشارات فردادبه.
35. نوایی، عبدالحسین( 1369). ایران و جهان از قاجاریه تا پایان عهد ناصری، تهران، انتشارات هما.
36. وادالا، ر( 1364). خلیج­فارس در عصر استعمار ، ترجمه شفیع جوادی، تهران، انتشارات سحاب.
37. وثوقی، محمدباقر(1380). «نیروی دریایی ایران در دوره قاجار»، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، شماره36، (از ص146 تا ص122).
38. ــــــــــــــــــــــ ( 1384). تاریخ خلیج­فارس و ممالک همجوار، تهران، انتشارات سمت.
39. ویلسون، آرنولد ( 1366). خلیج­فارس، ترجمه محمد سعیدی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
40. هدایت، مهدی قلی­خان( 1361 ). خاطرات و خطرات،تهران، انتشارات زوار.
41. ــــــــــــــــــــــ (1363). گزارش ایران، تهران، انتشارات نقره، جلداول.
42. هوشنگ مهدوی، عبدالرضا( 1375). تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای دوران صفویه تا پایان جنگ دوم جهانی، تهران، انتشارات امیرکبیر.
43. یاپ، ملکم و بریتون کوپربوش( 1388). خلیج­فارس در آستانه قرن بیستم، ترجمه حسن زنگنه، تهران، نشر به دید.
44. روزنامه مظفری، سال دهم، شماره 27، 21 شوال 1328/ 5عقرب 1289شمسی/10نوامبر1910م.
45. روزنامه مظفری، سال دهم، شماره 4، 28 ربیع الثانی1328/ 18ثور1289شمسی/ 8 مه 1910م.
1. Lorimer, J.B," Gazeteer Of The Persian Gulf "Vol.IIB Geograph and Statistics,
India, 1915, P.1276.
2. Political diaries of the Persian Gulf 1904-1965, vol1, archive edition, England Redwoodburn press, Oxford.