رویارویی دانشمندان مغرب و اندلس با غزالی و کتاب احیاءعلوم‌الدین

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشهد.

2 دانشیار دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه بوعلی سینا

چکیده

ابوحامد محمد غزالی (505-450ق/1111-1014م) دانشمند برجسته‌ مسلمان بود که با طرح اندیشه‌ها و دیدگاه‌های چالش‌برانگیز خود، واکنش‌های مختلفی را از سوی دانشمندان مناطق مختلف جهان اسلام برانگیخت و به برخی آثار و اندیشه‌هایش انتقاد شد. دیدگاه‌های غزالی در آثار گوناگونش به ویژه احیاءعلوم‌‌الدین به مغرب و اندلس نیز راه یافت و برخوردهای متفاوتی را در آن سرزمین‌ها که از لحاظ سیاسی زیر حکومت مرابطین قرار داشت، ایجاد کرد و عده‌ای به مخالفت با غزالی برخاستند. جمودِ فکری و تعصبِ شدید مرابطین و تأثیرگذاری دانشمندانِ متعصب و یکسونگر بر حکومت مرابطین، علی‌بن یوسف بن تاشفین فرمان‌روای مرابطی را بر آن داشت تا در سال 503 ق/1109م دستور سوزاندن کتاب احیاءعلوم‌الدین را صادر کند. مهم‌ترین علل برنتابیدن این اثر، وجود احادیث ضعیف یا مجعول، بیان اندیشه‌های اهل تصوف و توجه غزالی به علم اصول فقه بود. در عین حال برخی دانشمندانِ مغرب و اندلس به حمایت از غزالی و آثارش برخاستند و تلاش کردند اتهاماتِ مزبور را پاسخ دهند.

کلیدواژه‌ها


ابن‌الابار، محمدبن عبدالله‌بن أبی‌بکر البلنسی، التکمله  لکتاب الصله، تحقیق عبدالسلام الهراس، بیروت، دارالفکر للطباعه، 1415.
ابن‌الابار، محمدبن عبدالله‌بن أبی‌بکر البلنسی، معجم اصحاب القاضی ابوعلی الصدفی، مکتبه الثقافه الدینیه، مصر 1420.
ابن‌الابار، محمدبن عبدالله‌بن أبی‌بکر البلنسی، الحله السیراء، تحقیق حسین مونس، دارالمعارف، القاهره، الطبعه الثانیه، 1985.
ابن‌ابی‌الدینار، محمد‌بن ابی‌القاسم الرعینی القیروانی، المونس فی اخبار افریقیه و التونس، الدوله التونسیه بحاضرتها المحیه، 1286ق.
ابن الاثیر، عزالدین علی‌بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت دارالکتب العربی، 1417.
ابن‌باجه، محمدبن یحیی، رسائل فلسفیه، تحقیق علی‌محمد البکری، مغرب، دارالافاق العربی، 1999م.
ابن‌بشکوال، ابوالقاسم خلف‌بن عبدالملک، الصله فی‌ تاریخ ‌ائمه الاندلس، تحقیق السید عزت ‌العطار الحسینی، بیروت، مکتبه‌الخانجی، 1374.
ابن‌الجوزی جمال‌الدین أبوالفرج عبدالرحمن‌بن علی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق، محمد عبدالقادر عطا، مصطفى عبدالقادر عطا، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1412.
ابن‌خطیب، محمدبن عبدالله، الإحاطه فی أخبار غرناطه، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1424.
ابن‌خطیب، محمدبن عبدالله، تاریخ اسبانیه الاسلامیه او کتاب اعمال الاعلام فی من بویع قبل الاحتلام من ملوک الاسلام، تحقیق لیفی بروفنسال، بیروت، دارالمکشوف، الطبعه الثانیه، 1956م.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن، العبر فی دیوان المبتدا و الخبر فی تاریخ العرب و البربر، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دارالفکر، 1408.
ابن‌خلکان، ابی‌العباس شمس‌الدین احمدبن محمد، وفیات‌الاعیان و انباء ابناء الزمان، تحقیق احسان عباس، بیروت، دار صادر،. (بی‌تا)
ابن‌الزیات، ابی‌یعقوب یوسف‌بن یحیی التادلی، التشوف الی رجال التصوف و اخبار ابی‌العباس السبتی، تحقیق احمد توفیق، الرباط، دارالبیضاء، الطبعه الثانیه، 1997م.
ابن‌صاحب‌الصلاه، عبدالملک، المن‌بالامامه،تحقیق عبدالهادی التازی، بیروت، دارالغرب‌الاسلامی،1987م.
ابن‌الصلاح، عثمان‌بن عبدالرحمن، طبقات الفقهاء الشافعیه، تحقیق محیی‌الدین علی نجیب، بیروت دارالبشائر الاسلامیه، 1992م.
ابن‌عذاری مراکشی، البیان المُغرب فی اخبار المَغرب، تحقیق احسان عباس، بیروت دارالثقافه، 1983م.
ابن‌العربی المعافری، محمدبن عبدالله، العواصم من القواصم، تحقیق عمار طالبی، مصر، مکتبه التراث، (بی‌تا)
ابن‌العربی المعافری، محمدبن عبدالله، قانون التاویل، تحقیق محمد سلیمانی، جده، دارالقبله للثقافه الاسلامیه، 1406.
ابن‌قطان المراکشی، حسن‌بن علی، نُظُم الجمان لترتیب ما سلف من اخبار الزمان، تحقیق محمود علی مکی، بیروت دارالغرب الاسلامی، 1990م.
ابن‌قنفذ، ابوالعباس احمدبن حسین، الفارسیه فی مبادی الدوله الحفصیه، تحقیق محمد الشاذلی النیفر و عبدالمجید الترکی، (بی‌جا) الدارالتونسیه للنشر، 1968م.
ابن‌کثیر، ابوالفداء اسماعیل‌بن عمر، طبقات الشافعیین، تحقیق احمد عمر هاشم و محمد زینهم محمد عزب، (بی‌جا) مکتبه الثقافه الدینیه، 1413.
ادریسی، ابوعبدالله محمدبن محمدبن عبدالله، نزهه المشتاق فی اختراق الافاق، قاهره، مکتبه الثقافه الدینیه، 1422.
البکری، ابوعبید عبدالله‌بن عبدالعزیز، المسالک و الممالک، بیروت، دارالغرب‌الاسلامی، 1992م.
پاک، محمدرضا، تحول اندیشه‌های کلامی و فلسفی در عهد موحدین، فصلنامه تاریخ اسلام، شماره 12، زمستان 1381ش.
پالنثیا، آنخل جنثالث، تاریخ الفکر الاندلسی، ترجمه حسین مونس، قاهره، مکتبه الثقافه الدینیه،. (بی‌تا)
الحلل الموشیه فی ذکر الاخبار المراکشیه، تحقیق سهیل زکار و عبدالقادر زمامه، بیروت، دارالرشاد الحدیثه، 1399ه.
حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دارصادر، 1995م.
حمیرى، أبوعبدالله محمدبن عبدالله‌بن عبدالمنعم، صفه جزیره الأندلس منتخبه من کتاب الروض المعطار، تحقیق، لافی بروفنصال، بیروت، دارالجیل، الطبعه الثانیه، 1408.
سبکی، تاج‌الدین عبدالوهاب‌بن تقی‌الدین، طبقات الشافعیه الکبری، تحقیق محمود محمد الطناجی و عبد الفتاح محمد الحلو،. (بی‌جا) هجر للطباعه و النشر و التوزیع، 1413.
السلاوی، شهاب‌الدین أبوالعباس أحمدبن خالد، الاستقصا لأخبار دول المغرب الأقصی، تحقیق جعفرالناصری و محمدالناصری، بیروت، الدارالبیضاء،. (بی‌تا)
شاطبی، ابواسحاق، الاعتصام، قاهره، المکتبه التجاریه الکبری. (بی‌تا)
صریفینی، تقی‌الدین ابراهیم‌بن محمد، المنتخب من کتاب السیاق لتاریخ نیسابور، تحقیق خالد حیدر، دارالفکر للطباعه و النشر التوزیع، 1414.
ذهبی، شمس‌الدین أبوعبدالله محمدبن أحمد، سیر اعلام النبلاء، تحقیق مجموعه من المحققین بإشراف الشیخ شعیب الأرناؤوط، بیروت، مؤسسه الرساله، 1405.
ذهبی، شمس‌الدین أبوعبدالله محمدبن أحمد، تاریخ الاسلام، تحقیق عمر عبد السلام التدمری، دارالکتاب العربی، بیروت، الطبعه الثانیه، 1413.
عنان، محمد عبدالله، دوله الاسلام فی الاندلس، قاهره، مکتبه الخانجی، 1411.
غزالی، ابوحامد محمدبن محمد، احیاء علوم‌الدین، ترجمه مویدالدین محمد خوارزمی، به کوشش حسین خدیوجم، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1364ش.
غزالی، ابوحامد محمد بن محمد، المستصفی، تحقیق محمد عبدالسلام عبدالشافی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1413.
غزالی، ابوحامد محمدبن محمد، المنقذ من الضلال، تحقیق عبدالحلیم محمود، مصر، دارالکتب الحدیثه. (بی‌تا)
غزالی، ابوحامد محمدبن محمد، مقاصدالفلاسفه، تحقیق سلیمان دنیا، مصر، دارالمعارف، 1961م.
غزالی، ابوحامد محمدبن محمد، اصناف‌المغرورین، تحقیق عبداللطیف عاشور، قاهره، مکتبه القرآن للنشر و التوزیع. (بی‌تا)
الفارسی، عبدالغافربن اسماعیل، تاریخ نیسابور المنتخب من السیاق، انتخاب ابواسحاق ابراهیم‌بن محمد الصریفینی، اعداد محمدکاظم محمودی، قم، جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه،1362ش.
قاضی عیاض، عیاض‌بن موسى‌بن عیاض، الغنیه فهرست شیوخ القاضی عیاض، ماهر زهیر جرار، بیروت، دارالغرب‌الإسلامی، 1402.
قاضی عیاض، عیاض‌بن موسى‌بن عیاض، ترتیب‌‌المدارک ‌و تقریب‌‌المسالک، تحقیق ابن‌تاویت الطنجی و دیگران، مغرب، مطبعه فضاله المحمدیه، 1983م.
کوربن، هانری، تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه دکتر اسدالله مبشری، تهران، امیرکبیر، 1361.
مراکشی عبدالواحدبن علی تمیمی، المعجب فی تلخیص اخبار المغرب، تحقیق صلاح‌الدین الهواری، بیروت، المکتبه العصریه، 1424.
مقری، شهاب‌الدین احمدبن محمد، نفح‌الطیب من غصن الأندلس الرطیب فی ذکر وزیرها لسان‌الدین‌بن الخطیب، تحقیق احسان عباس، بیروت، دارصادر، 1997م.
مقری، شهاب‌الدین احمدبن محمد، ازهار الریاض فی اخبار قاضی عیاض، تحقیق مصطفی‌ السقا، ابراهیم الابیاری، عبدالعظیم شلبی، قاهره، مطبعه لجنه التالیف و الترجمه و النشر، 1358.
الونشریسی، أحمدبن یحیى‌بن محمد، المعیار المعرب و الجامع المغرب عن فتاوی أهل إفریقیه و الأندلس و المغرب، بإشراف محمد حجی. (بی‌جا) وزاره الأوقاف و الشؤون الاسلامیه للملکه المغربیه، 1401.
همائی، جلال الدین، غزالی‌نامه شرح حال و آثار و عقائد و افکار ادبی و مذهبی و فلسفی و عرفانی امام ابوحامدغزالی، تهران، مروی، 1342.
ibn al-arif ,mahasin  al- majalis, par Miguel asin palacios , paris, librarib orientalists paul geuthner 1933.