حوزه شیعی حلب؛ حلقه گمشده فرهنگی در شام

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ دانشگاه شهید چمران اهواز

چکیده

حوزه شیعی حلب، از جمله پایگاه­های فرهنگی شیعیان بوده است که کمتر مورد ­توجه مورخان قرار گرفته و اطلاعات در خصوص این مرکز علمی ـ فرهنگی، بسیار اندک است. از دوره حاکمیت حمدانیان و سپس بنی‌مرداس بر شهر حلب، حضور فرهنگی و اجتماعی شیعیان در پرتو سیاست­های حمایتی این حاکمیت‌ها و نیز مهاجرت عالمان شیعی از دیگر سرزمین‌های اسلامی به حلب پُررنگ‌تر شد؛ چنان‌که بازتاب نام و شرح حال عالمان شیعی حلب در دوران حمدانی و بنی­مرداس در کتب رجالی و تواریخ محلی، نشان از رونق و شکوفایی حوزه شیعی حلب دارد. مسئله ­اساسی در این پژوهش، آن است که عوامل شکل‌گیری و رونق حوزه شیعی حلب چه بوده است؟ و حوزه شیعی حلب چه تأثیری بر اوضاع مذهبی مردم حلب گذاشته است؟
یافته‌های پژوهش، بر این اصل استوار است که حمایت امرای حمدانی و بنی‌مرداس، نیابت شاگردان سید مرتضی و شیخ مفید در حلب، و همچنین، تربیت شاگردانی در حوزه شیعی حلب توسط آنان، از عوامل شکل­گیری و رونق حوزه شیعی حلب به شمار می‌رود. علاوه ­بر این، حضور فعال علمای امامی و رونق حوزه شیعی حلب، موجب تغییر و تحول مذهبی مردم حلب از فقه حنفی به امامی شد که تا پایان قرن ششم هجری همچنان ادامه داشت.

کلیدواژه‌ها


ابن‌ابی‌اصیبعه، احمدبن قاسم. بی‌تا. عیون‌الانباء فی طبقات الاطباء. بیروت: دار مکتبة الحیاة.
ابن‌اثیر، علی‌بن‌محمد. 1407. الکامل فی التاریخ، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن‌الحنبلی، رضی الدین. 1409. الزبد و الضرب فی تاریخ حلب، کویت: جمعیه احیاء التراث الاسلامی.
ابن‌بطوطه، ابوعبدالله محمد. 1417. الرحلۀ، رباط: اکادیمیۀ المملکۀ المغربیۀ.
ابن‌تغری بردی. 1383ق/1963م. النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره. قاهره: وزارة الثقافة و الارشاد القومی.
ابن‌جبیر. بی‌تا. رحله ابن‌جبیر. بیروت: دار و مکتبه الهلال.
ابن‌جوزی، ابوالفرج. 1412. المنتظم فی تاریخ الملوک و الأمم، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن‌حجر عسقلانی. 1406/1986م. لسان المیزان. حیدرآباد دکن، بیروت: چاپ افست.
ابن‌شحنه، ابوالفضل. 1404ق/1984م. الدر المنتخب فی تاریخ مملکه حلب. دمشق: دار الکتاب العربی.
ابن‌شحنه، ابوالفضل. 1990. تاریخ حلب (و هو فصل من کتابه نزهه النواظر). اختیار ابن‌الشحنه المجهول و تعلیق ابوالیمن البترونی. تحقیق کیکو أوتا. توکیو.
ابن‌شداد، عزالدین ابوعبدالله محمدبن علی. 1962. الاعلاق الخطیره فی ذکر امراء الشام و الجزیره. تحقیق سامی دهّان. دمشق: بی نا.
ابن‌شهرآشوب. 1380ق/1961م. معالم العلماء. نجف: مطبعه الحیدریه.
ابن‌عبری، ابوالفرج. 1958. تاریخ مختصر الدول. بیروت: مطبعه الکاتولیکی.
ابن‌عدیم. 1968-1945. زبده­الحلب فی کتاب حلب، تحقیق سامی دهّان، دمشق: معهد الفرنسی.
ابن‌عدیم. کمال­الدین­ابوالقاسم­عمربن­احمد. 1976. بغیه­الطلب فی تاریخ حلب، آنکارا: جمعیه­التاریخیه­الترکیه، چاپ علی سویم.
ابن‌­کثیر، ابوالفداء اسماعیل­بن­عمر. 1966. البدایه و النهایه فی التاریخ. بیروت.
ابن‌مزاحم منقری. 1403. وقعه صفین، قم: منشورات مکتبه آیه الله المرعشی النجفی.
ابن‌صابونی‌. 1406ق/1986م. کتاب‌ تکملة‌ اکمال‌ الاکمال‌ فی‌الانساب‌ والاسماء والالقاب‌، بیروت‌.
ابن‌عنبه‌. بی‌تا. عمدة‌الطالب‌ فی‌ انساب‌ آل‌ابی‌طالب‌، بیروت‌.
ابن­قلانسی، ابویعلی حمزه. 1908. ذیل تاریخ دمشق. تحقیق آمدروز، بیروت: المکتبة الکاتولیکیه.
ابوشامۀ، عبدالرحمان‌بن‌اسماعیل. 1956. کتاب الروضتین فی اخبار الدولتین، قاهره: چاپ محمد حلمی.
اسدی، خیرالدین. 1984. إحیا حلب و اسواقها، دمشق: منشورات وزارت الثقافۀ و الإرشاد.
افندی اصفهانی، عبدالله‌بن‌عیسی. 1401. ریاض العلماء و حیاض الفضلاء. قم: چاپ احمد حسینی.
امین، سید حسن. 1418. دائره المعارف الاسلامیۀ الشیعه، بیروت: دارالتعارف.
امین، سید محسن. 1403. اعیان الشیعه، تحقیق سید حسن امین، بیروت: دارالتعارف.
امینی. عبدالحسین. 1403. الغدیر. بیروت: دارالکتاب العربی.
البحرانی، یوسف. 1966. لؤلؤه البحرین. نجف.
برومند اعلم، عباس. 1391. جامعه علویان سوریه (از آغاز پیدایش تا قرن بیستم) تهران: امیر کبیر.
برومند اعلم، عباس؛ مهدوی، تقی. 1393. نقش شیعیان در حیات علمی حلب در قرون چهارم و پنجم هجری، فصلنامه مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی (فروغ وحدت) سال دهم، دوره جدید، شماره37، پاییز 1393.
البغدادی، اسماعیل باشا. بی‌تا. هدیه العارفین، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ثعالبی نیشابوری. 1393. یتیمه الدهر فی محاسن اهل العصر. بیروت: دارالفکر.
جعفریان، رسول. 1379. «تشیع در حلب و بازمانده کتاب الحاوی» مقالات تاریخی، قم: انتشارات دلیل ما
جعفریان، رسول. 1391. تاریخ تشیع در ایران، از آغاز تا طلوع دولت صفوی. تهران: نشر علم.
جودت القزوینی. 2005. المرجعیة الدینیة العلیا عند الشیعة الامامیة. بیروت: دار الرافدین.
حرعاملی، محمد‌بن‌حسن. 1362. امل الآمل، تصحیح احمد حسینی اشکوری، قم: دارالکتب الاسلامیه.
حلی. 1417. خلاصه الاقوال، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
حموی، یاقوت. 1979. معجم البلدان، بیروت: دار صادر.
حموی، یاقوت. 1907. معجم الادباء، قاهره: بی نا.
خطیب بغدادی، ابوبکر احمد. 1417. تاریخ بغداد، بیروت: دارالکتب العلمیۀ.
خوانساری‌، محمدباقربن‌ زین‌العابدین‌. 1390. روضات‌ الجنات‌ فی‌ احوال‌ العلماء والسادات‌، قم: چاپ‌ اسدالله‌ اسماعیلیان‌.
خوئی‌، ابوالقاسم‌. 1403. معجم‌ رجال‌ الحدیث‌، بیروت‌.
ذهبی. 1407. تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دارالکتب العربی.
ذهبی، شمس الدین. 1993. سیر اعلام النّبلاء. تحقیق شعیب الأرنووط و محمد نعیم العرقسوسی، بیروت: موسسه الرساله.
الزبیدی، محب الدین. 1994م/ 1414ق. تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دارالفکر.
زکار، سهیل. بی‌تا. اماره حلب، دمشق: دارالکتاب العربی.
زمانی محجوب، حبیب؛ بادکوبه هزاوه، احمد. 1391. بررسی وضعیت شیعیان در حلب عهد بنی‌مرداس، فصلنامه مطالعات تاریخ اسلام، سال چهارم، شماره14، پاییز 1391.
سامر، فیصل. 1380. دولت حمدانیان، ترجمه ذکاوتی قراگوزلو، قم: انتشارات حوزه و دانشگاه.
سبحانی، جعفر. 1424. ادوار الفقه الامامی، قم: موسسه امام صادق(ع).
سبحانی،جعفر. 1418. موسوعۀ طبقات الفقهاء، قم: موسسۀ امام الصادق(ع).
سبط ابن‌جوزی، ابوالمظفر. 1351. مرآه الزمان فی تاریخ الاعیان. حیدرآباد دکن.
سبیتی، حسین. 1423ق/2002م. المرداسیون. دایره المعارف الاسلامیه الشیعیه. بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
سخاوی‌، محمدبن‌عبدالرحمان. بی‌تا. الضوء اللامع‌ لاهل‌ القرن‌ التاسع‌، قاهره‌.    
شیخ طوسی. 1381ق/1961م. رجال الطوسی. نجف: مطبعه الحیدریه.
صفدی، صلاح الدین خلیل‌بن‌ایبک. 1405. الوافی بالوفیات، بیروت: دارصادر.
الطباخ الحلبی، محمد راغب‌بن‌محمود‌بن‌هاشم. 1408. اعلام النبلاء بتاریخ حلب الشهباء. حلب: دارالقلم العربی.
طباطبایی، عبدالعزیز. 1417. معجم اعلام الشیعه، قم: موسسۀ آل البیت لاحیاء التراث.
طبری، محمد‌بن‌جریر. بی‌تا. تاریخ الطبری، بیروت: مؤسسه الاعلمی
طرابلسی، عبدالعزیز‌بن‌براج. بی‌تا. المهذب. قم: انتشارات اسلامی. وابسته به جامعه مدرسین.
طریحی، فخرالدین. 1375. مجمع البحرین، تهران: مکتبه المرتضویه.
طهرانی، آقا بزرگ. 1391. طبقات اعلام الشیعه. تحقیق علی نقی منزوی. بیروت: دارالکتب العربی.
طهرانی، آقا بزرگ. 1360. مقدمه بر النهایه. ترجمه میرزا محمد و حمید طبیبیان. فرهنگستان ادبی و هنر ایران.
طهرانی، آقا بزرگ. بی‌تا. الذریعة الی تصانیف الشیعه. قم: مؤسسة اسماعیلیان.
العبادی، احمدمختار. 1972. فی التاریخ العباسی و الاندلسی. بیروت: دارالنهضه العربیه.
عبدالمولی، محمد. 1985. بنومرداس الکلابیون فی حلب و شمال الشام. اسکندریه: دارالمعرفه الجامعیه.
عثمان، هاشم. 1414. تاریخ الشیعه فی ساحل بلاد الشام الشمالی، بیروت: مؤسسۀ الأعلمی.
غزی، کامل‌بن‌حسین. بی‌تا. نهرالذهب فی تاریخ حلب. حلب: المطبعه المارونیه.
غنیمه، عبدالرحیم. 1377. تاریخ دانشگاه‌های بزرگ اسلامی، ترجمه نورالله کسایی، تهران: دانشگاه تهران.
فخررازی‌، محمدبن‌عمر. 1409. الشجرة‌ المبارکة‌ فی‌ انساب‌ الطالبیة‌، قم: چاپ‌ مهدی‌ رجائی‌.
فروغ، عمر. بی‌تا. تاریخ الفکر العربی الی ایام ابن‌خلدون. بیروت: دارالعلم للملایین.
فیروزآبادی، مجدالدین محمد‌بن‌یعقوب. 1298. القاموس المحیط. بی نا.
قزوینی رازی. عبدالجلیل. 1358. نقض: معروف به بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض. به تصحیح محدث ارموی. تهران: انجمن آثار ملی.
قفطی، علی‌بن‌یوسف. 1347. تاریخ الحکما. به کوشش بهمن دارائی. تهران: دانشگاه تهران.
کراجکی، ابی الفتح محمد‌بن‌علی. 1410. کنزالفوائد. قم:‌ مکتبة المصطفوی.
مجلسی. 1403. بحار الانوار. بیروت: داراحیاء التراث العربی.
مقریزی، احمد‌بن‌علی. 1378ق/1967م. إتعاظ الحنفاء بأخبار الائمة الفاطمیین الخلفاء، قاهره: چاپ جمال الدین شیال.
منتجب الدین علی‌بن‌بابویه رازی. 1366. فهرست اسماء الشیعه و مصنّفیهم. تحقیق محدث ارموی. به اهتمام سمامی حائری. قم: مرعشی.
احمد‌، منیر‌ الدین. 1368. نهاد آموزش اسلامی، تـرجمه محمد حسین ساکت، مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
ناصرخسرو قبادیانی. 1370. سفرنامه ناصرخسرو قبادیانی، به کوشش محمد دبیر سیاقی، انتشارات زوار.
نجاشی، ابوالعباس احمد‌بن‌علی. بی‌تا. رجال النجاشی، قم: انتشارات جامعه مدرسین.
نصرالله، ابراهیم. 1403ق/1983م. حلب و التشیع. بیروت: موسسه الوفاء.
نعیمی، عبدالقادر محمد. 1410. الدارس فی تاریخ المدارس، بیروت: دارالکتب العلمیه.
واثقی، حسین. 1384. الشیعه فی کتاب بغیه الطلب فی تاریخ حلب، قم: انتشارات دلیل ما.
یعقوبی، احمد‌بن‌ابی‌یعقوب. بی‌تا. تاریخ الیعقوبی، بیروت: دار صادر.