جغرافیا، فصل مشترک اندیشه‌های تاریخی ابن‌خلدون و حمدالله مستوفی قزوینی

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ ایران اسلامی دانشگاه شیراز

2 استادتمام تاریخ و عضو هیئت علمی بخش تاریخ دانشگاه شیراز

چکیده

ابن­خلدون متفکر، مورخ و جامعه­شناس معروف مسلمان شمال آفریقا، نه ‌تنها با حمدالله مستوفی قزوینی محقق و مورخ ایرانی عصر مغول، در یک دوره زمانی نزدیک به هم می‌زیسته‌اند، بلکه از جهاتی دیگر نیز با هم همانند هستند. هر دو اندیشمند، در دستگاه اداری و دیوانی عصر خود، دارای مناصبی بودند. در این میان، دانش جغرافیا تأثیری عمده در اندیشه و تألیفات آنان ایفا نموده است. با وجود فاصله مکانی و جغرافیایی که از یکدیگر داشته­اند، می­توان حمدالله مستوفی را نزدیک­ترین مورخ و مؤلف ایرانی به ابن‌خلدون به­شمار آورد که متأثر از اندیشه واقع­بین خود، جغرافیا را بستر و زمینه شکل­گیری حوادث تاریخی می­دانست. اگرچه سیر تمدنی سرزمینی آنان متفاوت است، اما در زمینه رویکرد به علم جغرافیا، با یکدیگر اشتراکاتی دارند.
با توجه به مطالب فوق، این پژوهش می­کوشد با روش توصیفی ـ تحلیلی، به مهم­ترین اشتراکات جغرافیایی ابن­خلدون و حمدالله مستوفی اشاره کند. نتایج این پژوهش، حکایتگر آن است که این دو پژوهشگر، با دو رویکرد متفاوت جغرافیایی به «تاریخ» و «اجتماع» عصر خویش می­نگریسته­اند. ابن‌خلدون، دانش جغرافیا را عاملی مؤثر بر شکل­گیری و ارتقای اجتماع بشری قلمداد می­کند؛ درحالی‌که مستوفی آن را مایه وحدت و انسجام و حفظ هویت ایرانی و اندیشه ایران­شهری می­داند. همچنین، ابن­خلدون به مفهوم آفریقای پس از موحدون، و حمدالله مستوفی به مفهوم ایران­شهر پس از ایلخانان، توجه­ای ویژه دارد.

کلیدواژه‌ها


الف. کتاب
ابن­خلدون عبدالرحمن. 1383. تاریخ ابن‌خلدون. ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران: مؤسسه مطالعات فرهنگی.
ـــــ . 1336. مقدمه ابن‌خلدون. ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
اشپولر، برتولد. 1386. تاریخ مغول در ایران. ترجمه محمود میرآفتاب، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
باسورث، ادموند کلیفورد. 1381. سلسله‌های اسلامی جدید؛ راهنمای گاه‌شماری و تبارشناسی. ترجمه فریدون بدره­ای، تهران: مرکز باستان‌شناسی اسلام و ایران.
بینش، مسعود. 1393. منطق ابن­خلدون؛ جستاری در اندیشه واقع­گرای ابن­خلدون از نگاه دکتر علی الوردی. تهران: نشر پژواک.
شیخ، محمدعلی. 1375. پژوهشی در اندیشه‌های ابن‌خلدون. تهران: دانشگاه ملی ایران.
طباطبایی، سیدجواد. 1385. دیباچه­ای بر نظریه انحطاط ایران. تهران: نشر نگاه معاصر.
لاکوست، ایو. 1385. جهان‌بینی ابن‌خلدون. ترجمه مظفر مهدوی، تهران: دانشگاه تهران.
لین پول، استانلی. 1363. طبقات سلاطین اسلام. ترجمه عباس اقبال، انتشارات دنیای کتاب.
مجتهدزاده، پیروز. 1381. جغرافیای سیاسی و سیاست جغرافیایی. تهران: انتشارات سمت
مستوفی، حمدالله. 1336. نزهه ­القلوب. تصحیح گای لسترنج، لیدن: مطبعه بریل.
ـــــ . 1364. تاریخ گزیده. تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر.
ـــــ . 1380. ظفرنامه. مصحح پروین باقری اهرنجانی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
مهدی، محسن. 1390. فلسفه تاریخ ابن‌خلدون. مترجم مجید مسعودی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

ب. مقاله

آقاجری، هاشم و احمد فضلی­نژاد. 1388. «بازیابی مفهوم ایران­زمین در آثار و آرای حمدالله مستوفی قزوینی». فصلنامه علمی ـ پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا، سال نوزدهم، دوره جدید، پیاپی 76، ش 1.
الهیاری، فریدون. 1382. «بازنمایی مفهوم ایران در جامع­التواریخ رشیدالدین فضل­الله همدانی». فصلنامه مطالعات ملی؛ سال چهارم، ش 1.
بهرامی، روح­الله. 1381. «تاریخ­نگاری ایرانی و هویت ملی». فصلنامه مطالعات ملی، سال چهارم، ش ­14، زمستان.
بیانی، شرین و دیگران. 1382. «تاریخ­نگاری و هویت ملی». فصلنامه مطالعات ملی، سال چهارم، پیاپی 16، ش 2.
حسن­زاده، اسماعیل. 1382. «هویت ایرانی در تاریخ­نگاری بیهقی و جوینی». فصلنامه مطالعات ملی، پیاپی 15، سال چهارم، ش 1.
کاوندی، سحر و شاد­دل، طیبه. 1392. «تأثیر عوامل جغرافیایی بر اخلاق». فصلنامه اخلاق زیستی، 1392، دوره 3، ش 9، ص: 89 -121.
کراوولسکی، دورویتا. 1378. «احیای نام ایران در عهد ایلخانان». ترجمه علی بهرامیان، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، نشریه مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت خارجه، سال اول، ش 1، زمستان.
مجتهدزاده، پیروز. 1385. «دموکراسی و هویت ایرانی». مجله اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، ش 221.
محمدی، ذکرالله و مسعود آدینه‌وند. 1393. «بینش و روش در تاریخ­نگاری و تاریخ‌نگاری حمدالله مستوفی قزوینی». دو فصلنامه علمی ـ پژوهشی تاریخ‌نگاری دانشگاه الزهرا(س)، سال بیست‌وچهارم، دوره جدید، پیاپی 99، ش 14، پاییز و زمستان.