تحلیلی بر تغییر مضامین شیعی سکه‌ها با برآمدن افغان‌های غلزائی (1135-1142 ه.ق)

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ دانشگاه شیراز

چکیده

هنگامی که گسستی در جامعه به وجود می­آید، این بحران باید به نحوی در قالب بازنمایی حل شود. نوشته­های روی سکه­ها یک جریان مداوم در طول تاریخ بوده، که در هر دوره تغییرات خاص خود را داشته است. این تغییرات بالطبع متاثر از نگرش سیاسی و مذهبی فرمانروایانی بوده که در امر سکه­ها دخالت داشته اند.
در اوایل قرن دهم هجری شاه اسماعیل، حکومت مرکزی و قدرتمند صفویه را بنیان نهاد و مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی کشور اعلام نمود. نکته بسیار مهم در این دوران تغییر بسیار معنادار مضامین و هویت سکه‌های صفوی است. نقش بستن نام پادشاهان صفوی، القاب و جملاتی در وصف ارادت و وابستگی آنان به خاندان نبوت و امامت اطهارD است؛ اما با حمله افغان‌ها و تصرف اصفهان به دست آنها، ابتدا محمود افغان و سپس اشرف افغان به سلطنت رسیدند. با روی کار آمدن این دو حاکم سنی مذهب تغییر اساسی در کلمات و عبارات سکه‌ها به‌وجود آمد. اما پس برافتادن حکومت غلجایی­ها در ایران، فرمانروایان متاخر صفویه بار دیگر از اشعار مذهبی و عبارات شیعی در جهت اثبات ارادت به خاندان نبوت و ائمه اطهارD را در سکه­ها به کار بردند و خود را وابسته آنان نامیدند.
مسأله این پژوهش بررسی محتوای سکه­های دوره افغان­های غلزایی به عنوان دوره­ای پرتنش از منظر بحران مشروعیت و اندیشه­های مذهبی و جایگاه سکه به عنوان بازتاب و انتقال این مفاهیم و تحول آنها است. نتایج این پژوهش حاکی از این است که این تغییر بر روی سکه‌ها پس ازدو قرن حکومت شیعه مذهب صفویه زده شد، نکته­ی بسیار مهم از لحاظ تقابل مذهبی در این مقطع تاریخی است و آثار هنری و به طور خاص سکه­های این دوران می­تواند نمایشگر ظهور مضامین و نشانه­های جدید باشد. هدف پژوهش این است که با شیوه ترکیبی میدانی و کتابخانه­ای و به روش تاریخی – تحلیلی به بررسی سیر تحول مضامین وشعائر مذهبی، نگرش حکمرانان افاغنه غلزائی از نقر این شعائر و بازشناسی آنها با یکدیگر پرداخت.

کلیدواژه‌ها


- قرآن مجید
- آصف‌، مـحمد‌­هـاشم (1357). رستم التواریخ، به اهتمام محمد مشیری، تهران‌:کتاب‌های‌ جیبی.
-  استرآبادی، مهدی (1347). دره نـادره، به اهتمام جـعفر شـهیدی،تهران: علمی و فرهنگی.
- ------------(1341)، جهانگشای نادری، به اهتمام سید عبدالله انوار، تهران، انجمن آثار ملی.
- اسماعیلی، صغری ( 1385). سکه­ها و مهرهای دوره صفوی،تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی.
- اوتر، ژان، (1363) سفرنامه ژان اوتر، ترجمه علی اقبالی، تهران: جاویدان.
- اولیویه، آنتوان گیوم (1371). سفرنامه اولیویه، ترجمه محمد طاهر میرزا، تصحیح غلامرضا ورهرام، تهران: اطلاعات.
-  حزین لا­هـیجی، مـحمد علی (1375). تاریخ و سفرنامه حزین، به کوشش علی دوانی‌، تهران‌: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- خاتون­آبادی، سیدعبدالحسین(1352). وقایع­السنین و الاعوام، تصحیح محمدباقر بهبودی، تهران: کتاب­‌فروشی اسلامیه.
- دو‌سرسو، ژان آنتوان (1364). سقوط شاه سلطان حسین، ترجمه ولی اللّه شدان،تهران:کتابسرا.
- دیانت، ابوالحسن (1367). فرهنگ تاریخی سنجش­ها و ارزش­ها، ج 2، تبریز: نیما.
- رابینو، لوئی (1353). سکه­های شاهان ایرانی: آلبوم سکه­ها، نشان­ها و مهرهای پادشاهان ایران، به اهتمام محمد مشیری، تهران: امیر کبیر.
- سرافراز، علی اکبر و آورزمانی، فریدون(1383). سکه­های ایران از آغاز تا دوران زندیه، تهران: سمت.
- سـیوری، راجـر‌ (1372). ایران‌ عصر صفوی. (جلد 5) ترجمه کامبیز عزیزی، تـهران: نـشر مـرکز.
- شاهد، احمد (1389). سیری در سکه­های شاهان ایران از آغاز تا پایان ضرب سکه، اسفراین: آستوئن.
- شجاعی زند، علیرضا (1376)، مشروعیت دینی دولت و اقتدار سیاسی دین، تهران: تبیان.
- شریعت­زاده، علی­اصغر(1390). سکه­های ایران زمین، تهران: پازینه.
- شعبانی، رضا (1369). تاریخ‌ اجتماعی‌ ایران‌ در عصر افـشاریه. جلد اول، تـهران : نوین.
- شهبازی فراهانی، داریوش (1380). تاریخ سکه دوره قاجاریه، تهران: پلیکان.
- فرهنگ، میر محمد صدیق (1367). افغانستان در پنج قرن اخیر، ویرجینیا: النجنیر احسان الله مایار.
- طهرانی (وارد)، میرزا شفیع (1382)، مرآت واردات، تصحیح منصور صفت­گل، میراث مکتوب.
- عقیلی، عبدالله (1377). دارالضرب­های ایران دوره اسلامی، تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار یزدی.
- علاالدینی، بهرام (1391). سکه­های مسی ایران: فلوس دوره­های صفوی تا قاجاریه، تهران: یساولی.
- غبار، غلام محمد(1346). افـغانستان‌ در‌ مـسیر تاریخ، تهران: عرفان
- غفاری کاشانی، قاضی احمد بن محمد (1404 ق). تاریخ نگارستان، به تصحیح و مقدمه آقا مرتضی مدرس گیلانی، تهران: کتاب فروشی حافظ.
- فرح بخش، هوشنگ (1385). سکه­های ضربی، چکشی ایران( صفویه، افغان­ها، افشاریه، زندیه و قاجاریه)، برلین: نوین فرح بخش.
- فلور، ویلم (1365). برآمدن و برافتادن محمود افغان به روایت شاهدان هلندی، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران: توس.
- --------(1367). اشرف افغان در تختگاه اصـفهان‌ بـه‌ روایت‌ شاهدان هلندی. تهران: توس.
- فیدالگو، گ (1357). گزارش سفیر کشور پرتغال در دربار شـاه سـلطان‌ حسین‌ صفوی، ترجمه پروین حکمت،تـهران: دانشگاه تهران.
- قائینی، فرزانه (1388). سکه­های دوره صفویه، تهران: پازینه.
- کروسینسکی، ج (1363). سـفر نـامه کروسینسکی.ترجمه عبدالرزاق دنبلی، با مقدمه و تصحیح مریم‌ میر‌­احمدی‌، تـهران: توس.
- کلانتر، میرزا محمد(1362). روزنامه میرزا‌ محمد‌ کلانتر فارس، به اهتمام عباس اقـبال آشـتیانی، تهران: کتابخانه طهوری و سنایی.
 - گلستانه، ابوالحسن بن محمد امین(1344)، مجمل التواریخ، اهتمام مدرس رضوی، تهران، دانشگاه تهران.
- لکهارت، لارنس(1368). انقراض سلسله صفویه و ایام استیلای افاغنه در ایران، مصطفی قلی‌نژاد، تهران: مروارید،
- مته، رودی و همکاران (1396). تاریخ پولی ایران از صفویه تا قاجاریه، ترجمه جواد عباسی، تهران: نامک.
- مـرعشی صـفوی، محمد خلیل‌(1362). مـجمع‌ التـواریخ، به تصحیح عباس اقبال، تهران:کتابخانه‌ سنائی‌- طهوری‌.
- مروی، مـحمد کـاظم(1364). عالم آرای نادری، به تصحیحمـحمد امـین ریاحی، تهران: زوار.
- مستوفی، محمد حسن (1375). زبده التواریخ، به کوشش بهروز گودرزی، تهران: دانشگاه تهران.
- میرزا سمیعا (1368). تذکره الملوک، با تعلیقات مینورسکی، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران: امیر کبیر.
- نیریزی شیرازی، قطب الدین مـحمد(1371). رسـاله سیاسی در تحلیل علل سقوط‌ دولت‌ صـفویه و راه حـل بازگشت آن بـه قـدرت، به کوشش رسـول جعفریان، قم:کـتابخانه مرعشی نجفی.
- هنوی، جونس‌ (1367‌). هجوم افغان و زوال دولت صفوی.ترجمه اسماعیل دولتشاهی، تهران: یزدان

مقالات:

- عقیلی، عبد اللّه (1378). «فرمان اشرف افغان و موقوفات آستانه‌ حضرت‌ عبد‌ العظیم‌» وقف مـیراث جـاویدان، شماره 28، زمستان، صص 71-86.
برومند، صفورا (1394). ضرابخانه فرح آباد: شناسایی شواهد تاریخی و سکه شناختی، پژوهشنامه تاریخ­های محلی ایران، سال چهارم، شماره اول. زمستان.صص 5-15.
ثواقب، جهانبخش و همکاران(1395). روند دگرگونی نقوش و شعائر مذهبی بر روی سکه‌های دوره صفوی، دو فصلنامه تاریخ نامه ایران بعد از اسلام،سال ششم، شماره دوازدهم، بهار و تابستان.
خدابخشی، حمیده (1385). « بازخوانی فرمانی از اشرف افغان، پس از رسیدن به حکومت در اصفهان»، گنجینه اسناد، شماره پیاپی 63، صص 31-39.
سادات، سید محمود (1388)، تحلیل فرمان امان نامه اشرف افغان به اهالی اصفهان، فصلنامه گنجینه اسناد، سال نوزدهم، زمستان، صص 27-40.

منابع لاتین:

- Floor,w (1998).The Afghan Occupation of Persia, 1722-1730.Paris: Cahiers Studia Iranica.
- Rabino di borgomale H.L. (1974).album of coins, medals and seals of the shahs of iran(1500-1948 a.d),edited by m.moshiri, Tehran. Amir kabir.