روش‌شناسی تاریخ: توصیفِ رواییِ گذشته،‌تبیینِ عِلّیِ رویداد

نویسنده

دانشیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.

چکیده

مطالعات تاریخی، همچون دیگر علوم دارای روشی است که در دو سطح توصیف و تبیین قابل ارزیابی است. سطح توصیف، تصویر روایت محور گذشته است که بر مبنای الگویی تجربه‌شده توسط متخصصان تاریخ در گذر زمان پیش می‌رود (سطح کشف ـ واقعیت)؛ اما تبیین، پرداختن به علل و عوامل شکل گیری رویدادهای گذشته است (سطح اکتشاف ـ حقیقت) که علی القاعده از طریق غیر روایی باید مورد توجه قرار گیرد. اینکه چنین تبیینی در مطالعات تاریخی چه جایگاهی دارد، مسئله کانونی مقاله است که به رغم پژوهش‌های صورت‌گرفته، همچنان نیازمند کاوش و مداقه است.
پرسش اصلی این نوشتار که با هدف ارائه راهکاری برای درک بهتر گذشته شکل گرفته،‌ چیستی تبیین تاریخی و چگونگی کاربست آن در مطالعات تاریخی است که با این فرضیه دنبال می‌شود که توصیف و گزارشگری،‌ با فرض وجود تبیین مبتنی بر دیدگاه قانون فراگیر، حقایق گذشته را بر نموده و رازورمزهای آنها را آشکار می‌سازد. برای اثبات مدعا به روش عقلی با بهره‌گیری از فلسفه علم قدم بر می‌دارد.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم.
نهج البلاغه.
ابن خلدون، عبدالرحمن، (1369)، مقدمه، ترجمه محمدپروین گنابادی، تهران: هفتم، انتشارات علمی و فرهنگی.
اتکینسون، آر.اف و دیگران، (1379)، فلسفه تاریخ؛ روش‌شناسی و تاریخ‌نگاری، ترجمه حسینعلی نوذری، تهران: طرح نو، اوّل.
ادواردز،‌ پل، (1375)، فلسفه تاریخ، ترجمه بهزاد سالکی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، اوّل.
استنفورد،‌ مایکل، (1385)، درآمدی بر تاریخ‌پژوهی، ترجمه مسعود صادقی، ‌تهران:  دانشگاه امام صادق(ع) و سمت، دوم.
استنفورد،‌مایکل، (1384)، درآمدی بر فلسفه تاریخ، ترجمه احمد گل محمدی، تهران: ‌نشر نی، دوم.
باتومور، ای، (2536) جامعه‌شناسی، ترجمه حسن منصور و حسین کلچاهی، سازمان انتشارات کتب جیبی.
باربور، ایان، (1362)، علم و دین، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، اوّل.
بلعمی، ابوعلی، (1378)، تاریخنامه طبرى، تحقیق محمد روشن، تهران:‌ ‌سروش، دوم.
پوپر، کارل ریموند، (1350)، فقر تاریخیگری، ترجمه احمد آرام، تهران: انتشارات خوارزمی، اوّل.
پوپر، کارل ریموند، (۱۳۶۴)، جامعه باز و دشمنانش، ترجمه علی اصغر مهاجر، تهران: شرکت سهامی انتشار، اوّل.
پوپر، کارل ریموند، (۱۳۸۴)، اسطوره چارچوب، ترجمه علی پایا، تهران: طرح نو، اوّل.
پولارد، سیدنی، (1354)، اندیشه ترقی تاریخ و جامعه، ترجمه حسین اسدپور پیرانفر، تهران: سپهر، اوّل.
روزنتال، فرانتس، (1368)، تاریخ تاریخ‌نگاری در اسلام، ترجمه اسدالله آزاد، مشهد: آستان قدس رضوی.
زرین کوب،‌عبدالحسین، (1370)، تاریخ در ترازو، تهران: انتشارات امیرکبیر، سوم.
سروش، عبدالکریم، (1385)، درس‌هایی در فلسفه علم الاجتماع، تهران: نشر نی.
سروش، ‌عبدالکریم، (1357)، فلسفه نظری تاریخ، فلسفه علم تاریخ،‌ تهران:‌ اوّل،‌ انتشارات حکمت.
سروش، عبدالکریم، (1372)، علم‌شناسی فلسفی؛ گفتارهایی در فلسفه علوم تجربی، انتخاب و ترجمه، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه)، اوّل.
شریعتی، ‌علی، (1347)، اسلام‌شناسی، ‌مشهد: طوس، اوّل.
طبری، محمدبن‌جریر، (1387ق)، تاریخ الطبری، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: روائع التراث العربی، دوم.
کار، ای.اچ، (2536)، تاریخ چیست، ترجمه حسن کامشاد، تهران: انتشارات خوارزمی، سوم.
کالینگ وود، آر.جی، (1385)، مفهوم کلی تاریخ، ترجمه علی‌اکبر مهدیان، تهران: نشر اختران، اوّل.
لیتل، دانیل، (1386)، تبیین در علوم اجتماعی، ترجمه عبدالکریم سروش، مؤسسه فرهنگی صراط.
مسعودی،‌ ابوالحسن علی بن الحسین، (1409)، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم، دار الهجرة، دوم.
مصباح یزدی،‌ محمدتقی، (1368)، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، تهران: ‌مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی.
مطهری، مرتضی، (1369)، فلسفه تاریخ،‌ تهران:‌ انتشارات صدرا، اوّل.
مطهری،‌ مرتضی، (بی‌تا)، جامعه و تاریخ، تهران: ‌انتشارات صدرا.
مطهری،‌ مرتضی، (1400ق)، قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه تاریخ، قم: ‌انتشارات صدرا، ششم.
مکالا، سی‌بی‌ین، (۱۳۸۷)، بنیادهای علم تاریخ، ترجمه احمد گل‌محمدی، تهران: نشر نی.
والش، دبلیو.اچ، (1363)، مقدمه‌ای بر فلسفه تاریخ، ترجمه ضیاءالدین طباطبایی، تهران: مؤسسه انتشارات امیر کبیر.
هگل، گ.و، (1385)، عقل در تاریخ،‌ ترجمه حمید عنایت،‌ تهران: ‌یاران، سوم.
یاسپرس، کارل، (1373)، آغاز و انجام تاریخ، ‌ترجمه محمدحسن لطفی،‌ تهران: انتشارات خوارزمی، دوم.