صوفیه و شالوده گذاری نهادهای علمی در بیت‌المقدس فاصله سالهای ۶۴۸-۹۲۳ ه. ق

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

2 استاد گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

10.22034/mte.2024.17882.1791

چکیده

گرچه تصوّف در ابتدا طریقه‌ای آداب محور متکی بر تزکیه نفس و تَرک گیتی برای وصول به حق و کمال  نفس  انسانی بود؛ اما رفته فته  در قرن  ۵ق/۱۱م در فرگشتی عمومی با آشتی میان شریعت و طریقت پای از خانقاه‌ها به ساختار های علمی و آموزشیِ جهان اسلام نهاد.گرچه تاریخ ورود تصوف به بیت المقدس بدرستی معلوم نیست اما مطابق اسناد تاریخی همواره قدس به دلیل موقعیت جغرافیایی ممتاز و فضای دینی و مذهبی در شمارکانون‌های مورد توجه صوفیه به‌ویژه قرون میانه اسلامی بوده است. حضور صوفیه در قدس به ساخت و رونق مؤسسات آموزشی و بنیادهای موقوفه و خیریه منجرشد. فهرست موسسات آموزشی عام المنفعه صوفیه در عصر ایوبیان و ممالیک مؤید حضور پرتلاش صوفیه در قدس است. حال این پژوهش قصد دارد به این پرسش‌ها پاسخ دهد: چرا در دوره مورد نظر توجه به تأسیس و گسترش مدارس و مؤسسات صوفیه فزونی یافته است؟ و اینکه: علل تداوم حیات مؤسسات صوفیه در بیت‌المقدس چه بوده است؟ یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که ممالیک به‌منظور خلاصی از بحران مشروعیت و برون‌رفت از  نابسامانی‌های اجتماعی و اقتصادی ناشی از جنگ‌های صلیبی در غرب خلافت و هجمه مغولان در شرق به حمایت از صوفیه مبادرت کردند. مهاجرت صوفیان به بیت‌المقدس با ساخت و تاسیس و تقویت مدارس  علمی  و تحریک و جهت‌دهی مردم به عزلت گزینی و انزوا همراه بود. مهمترین نتیجه مهاجرت صوفیان به بیت المقدس در پی حملات مغولان  و بروز ناآرامی‌ها در شرق خلافت اسلامی ، رشد تکاپوهای علمی و ازدیاد انگیزه‌‌های خیرخواهانه در ساخت موسسات عام المنفعه و ارائه خدمات اجتماعی توسط سلاطین و اشراف بود. به دلیل ماهیت تاریخی این پژوهش، روش معمول توصیفی - تحلیلی و با استناد به منابع مکتوب آرشیوی و کتابخانه‌ای صورت‌گرفته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Reasons for the Reliability of Sufism and the foundation of scientific institutions in beyt-ol-moqaddas(648-923 AH)

نویسندگان [English]

  • Nasim farahmand 1
  • Fatemeh Janahmadi 2
1 PhD student, Department of History, Faculty of Literature and Humanities, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran
2 Professor of Islamic History, Department of History, Faculty of Literature and Humanities, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Although Sufism was initially a manners-oriented method relying on self-cultivation and abandoning the ego to attain the right and perfection of the human soul; But gradually, in the 5th/11th century, in a general development with the reconciliation between Sharia and Tariqat, it started from monasteries to the scientific and educational structures of the Islamic world.
Although the date of Sufism's arrival in "Bait Al-Maqdis" is not exactly known, according to historical documents, Al-Quds has always been one of the most important centres of Sufism, especially in the Islamic Middle Ages, due to its privileged geographical location and religious atmosphere. Sofia's presence in Jerusalem led to the construction and prosperity of educational institutions, endowments, and charity foundations. The list of Sufi public educational institutions in the Ayyubid and Mamluk eras confirms the diligent presence of Sufi in Quds. Now this research aims to answer these questions: Why has there been an increase in the establishment and expansion of schools and institutions in Sofia during the period in question? And what were the reasons for the continued existence of Sufi institutions in "Beit al-Maqdis"? The research findings show that the Mamluks supported Sofia to get rid of the crisis of legitimacy and get out of the social and economic disturbances caused by the crusades in the west of the caliphate and the invasion of the Mongols in the east. The migration of Sufis to "Beit al-Maqdis" was accompanied by the construction establishment and strengthening of scientific schools and the stimulation and orientation of people to seclusion and isolation. The most important result of the migration of Sufis to Jerusalem following the attacks of the Mongols and the emergence of unrest in the east of the Islamic Caliphate was the growth of scientific endeavours and the increase of charitable motives in the construction of public benefit institutions and the provision of social services by sultans and nobles. Due to the historical nature of this research, the usual descriptive-analytical method was carried out by referring to archival and library written sources.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Scientific institutions
  • Tariqats
  • Jerusalem
  • Mamluk
  • Sufism
  1. ابشرلی، محمد (1982). اوقاف و املاک مسلمین فی فلسطین فی الویه غزه، القدس شریف، صفد، نابلس، عجلون، حسب الدفتر رقم 522 من دفاتر التحریر العثمانیه المدونه فی قرن العاشر هجری، استانبول، مرکز ابحاث للتاریخ و الفنون و الثقافه الاسلامیه.
  2. ابن ایاس حنفی، محمد بن احمد (1972). بدایع الزهور فی وقایع الدهور، تحقیق محمد مصطفی، قاهره، داراحیاء کتب العربیه، ج2.
  3. ابن بطوطه، (1376). سفرنامه ابن بطوطه، چاپ ششم، ترجمه دکتر محمدعلی موحد، بی‌جا، سپهر نقش، ج1.
  4. ابن بطوطه، محمد بن عبد الله،( 1417 هـ)،رحلة ابن بطوطة، تحفة النظار فی غرائب الأمصار و عجائب الأسفار، ریاض اکادیمیه المملکه المغربیه، ، چاپ: اول، 5جلد
  5. ابن تمیم مقدسی، شهاب­الدین ابی محمود (1994). مثیرالغرام الی زیارت القدس و الشام، تحقیق احمد خطیمی، بیروت، دار الجلیل.
  6. ابن جوزی، جمال‌الدین ابی فرج عبدالرحمن (1403). تلبیس ابلیس، بیروت، دارالقلم.
  7. ابن عربی‌، محی‌الدین (1989). روح‌القدس، قاهره، دار عالم الفکر.
  8. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر (1978). البدایه و النهایه، بیروت - لبنان، دارالفکر.
  9. ابن نباته، محمد بن محمد بن محمد بن الحسن الجذامی الفارقی مصری (1995). رحله حظیره الانس الی حضره القدس، تحقیق: حمد احمد عبدالله یوسف، القدس، فلسطین، دائره الاوقاف و الشوون و المقدسات الاسلامیه.
  10. ابولاوی، سائد رفیق سعید (2019). التصوف فی القدس فی العصر المملوکی، ماجستیر فی تاریخ اسلامی، اشراف دکتر محمد عثمان خطیب، نابلس - فلسطین.
  11. امام، رشاد (1976). مدینه القدس فی العصرالوسیط (1253-1516م)، تونس، الدار التونسیه للنشر.
  12. حافظ النقر، محمد (2006). تاریخ بیت­المقدس فی العصرمملوکی، عمان، دارالبدایه.
  13. الحجی، حیاه ناصر (1412). صور من الحضاره العربیه الاسلامیه فی سلطنه الممالیک، الکویت، دارالقلم.
  14. دهباشی، مهدی و میرباقری، علی‌اصغر (1394) تاریخ تصوف، تهران، سمت.
  15. الذهبى، شمس الدین محمد بن احمد،( 1993) تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمرى، بیروت، دار الکتاب العربى، ط الثانیة.
  16. ‌سبکی‌، عبدالوهاب (1384). طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی‌، قاهره‌.
  17. سیوطی، عبدالرحمان (1967). حسن المحاضره، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، دارالاحیاء الکتب العربی، عیسی البابی و شرکا، ج2.
  18. شفیعی‌ کدکنی‌، محمدرضا،(۱۳۸۶)‌قلندریه‌ در تاریخ‌، نشر سخن، تهران.
  19. شیخ، بتول، و دیگران (پاییز و زمستان 1400). «نهادهای صوفیه در بیت‌المقدس و کارکردهای اجتماعی و فرهنگی آنها» پژوهش‌نامه ادیان، شماره 30، ص 118-102.
  20. صالحیه، محمد (2002). سجل اراضی لواء القدس، حسب الدفتری 342 تاریخه (970 هجری) المحفوظ فی ارشیف رئاسه الوزراء باستانبول، عمان، اردن.
  21. العارف، عارف (2005). المفصل فی تاریخ القدس، بیروت، الموسسه العربیه للدراسات و النشر المرکز الرئیسی.
  22. العسلی، کامل جمیل (1981). معاهد العلم فی بیت‌المقدس، عمان، الطابعون جمعیه عمال المطابع التعاونیه.
  23. العسلی، کامل جمیل (1985). وثائق المقدسیه تاریخیه، اردن، الموسسه العربیه للدراسات و للنشر، ج1.
  24. العلیمی، مجیرالدین حنبلی (1999). الانس الجلیل بتاریخ القدس والخلیل، الطبعه الاولی، عمان، مکتبه دندیس، ج2.
  25. غزالی‌، محمد (1974). المنقذ من الضلال‌، به کوشش عبدالحلیم محمود، قاهره‌.
  26. غوانمه، یوسف درویش (1982). تاریخ نیابه بیت‌المقدس فی العصر المملوکی، عَمان، دارالحیاه للنشر و التوزیع.
  27. فروهر، نصرالله (1387). کارنامه تصوف، تهران، شرکت نشر نقد افکار.
  28. کرد على، محمد، (1403)خطط الشام، بیروت، مکتبه النوری،6جلد، چاپ: سوم.
  29. معصوم علی‌شاه، محمد معصوم (1345). طرائق الحقائق‌،به کوشش محمدجعفر محجوب‌، تهران‌، بارانی.
  30. المقریزی، احمد بن علی (1987). المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار، الطبعه الاولی، بیروت، دار الکتبه العلمیه، ج4.
  31. المقریزی، احمد بن علی (1997). السلوک لمعرفه دول الملوک، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه.
  32. المقریزی، احمد بن علی (2007). اغاثة الامه بکشف الغمه، تحقیق کرم حلی فرحات، قاهره، عین الدراسات و البحوث الانسانیه و الاجتماعیه.
  33. مکانسى، محمد بن عبد الوهاب، ‏2003 م، ‏رحلة المکناسى،‏ محقق / مصحح: محمد بوکبوط، بیروت- ابوظبی‏، ناشر: الموسسة العربیة للدراسات و النشر- دار السویدی‏.
  34. ناصرخسرو (1356). سفرنامه‌، به کوشش محمد دبیرسیاقی‌، تهران‌.
  35. الیعقوب، محمد (1999). ناحیه القدس الشریف فی القرن العاشر الهجری، عمان، اردن، 2جلد.
  36.  
  37. Ephrat, D. and P. G. (2020)Pinto, “Ṣūfī Places and Dwellings”, Sufi Institutions, ed. Alexandre Papas, Leiden and Boston, Brill.
  38. Luz, Nimrod,(2002) “Aspects of Islamization of space and society in Mamluk Jerusalem and its hinterland”, Mamluk Studies Review, v. 6,