«واکاوی ساختاری نقاشی شمایل نگاری حضرت علی ع و حسنین ع اثر استاد ابراهیم مربوط به دوره قاجار »

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه نقاشی ، دانشکده هنر ، هیات علمی دانشگاه الزهرا س، تهران ، ایران

10.22034/mte.2025.19432.1849

چکیده

تصویرگری شیعی گستره وسیعی ازمضامین عام ولایت را دربرمی گیرد. حضرت علی ع یکی از مهم ترین شخصیت جهان اسلام و به ویژه تشیع است و ابعاد شخصیتی بسیارگسترده ای دارد که این امر در دوره قاجار در راستای تمسک حاکمان برای تایید حکومت خویش و هنرمندان درراستای نمایش باورهای دینی گروه خورده بود. هدف از این پژوهش شناخت ساختاری نقاشی شمایلی حضرت علی ع و حسنین ع و شیعی نگاری اثر استاد ابراهیم در یک نقاشی مربوط به دوره قاجار است. سئوالات پژوهش مولفه های شیعی درساختار و محتوای نقاشی حضرت علی ع و حسنین ع چگونه به تصویر درآمده است؟روش تحقیق این پژوهش با تمرکز برچگونگی  بازنمایی حضرت علی ع و حسنین ع در نقاشی اثر استاد ابراهیم ملقب به مجموع الصنایع هنرمند دوره قاجار انجام شده است. این پژوهش از ماهیت کیفی برخوردار بوده و به توصیف و تطبیق نشانه های شمایلی در آن پرداخته می شود. ماهیت داده ها کیفی و به روش توصیفی تحلیلی صورت پذیرفته و روش جمعآوری اطلاعات کتابخانه ای ( اسنادی) است. نتایج درانتهای این پژوهش مشخص می شود واکاوی ویژگی های بصری هنر دوره قاجار در زمینه شمایل نگاری دراین اثر شناخته شده درحراج کریستیز سبک و اجرای شیعه نگاری در این تصویر را مشخص می کند. محمد ابراهیم هنرمند اثر در این اثر درکنار نوشته خود سعی داشته ارادات خویش را به آستان علی ع نشان دهد و از عناصر نمادین برای نمایش این ارادت درتصویراستفاده نماید. بررسی ها نشان می دهد این هنرمند با ایجاد فضای قاب مانند درتصویر و آشنایی با کارکرد آن به سامان دهی فضای تصویر پرداخته و در عمق نمایی از شهرکوفه در پیش زمینه بازنمایی کرده است. بزرگ نمایی مقامی درسه پیکره اجرا شده و هرپیکره دارای هاله ای منتشره از نورهستند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Study of the Iconography of Hazrat Ali and Hassanin by Ostad Ebrahim related to the Qajar period at Christie's auction"

نویسنده [English]

  • Elaheh Panjehbashi
Corresponding Author, Associate Professor Department of Painting, Faculty of Art, Alzahra University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Shiite imagery covers a wide range of general themes of the province. To express their devotion and their various spiritual dimensions, artists resorted to ways to reflect the attitude and narrative of the intellectual atmosphere of their era. Hazrat Ali is one of the most important figures in the Islamic world and especially in Shiism, and he has very wide personality dimensions that have been tried to be shown in different periods of the heroic, heroic and mythological aspects of this Hazrat. In the Qajar period, this matter was also tied to the iconography of them with the beliefs of the rulers and artists. The purpose of this research is to study the structural elements and characteristics of this work and the principles and principles of Shia studies in this work. These elements are used symbolically in the present painting and its reading requires a Shiite reading of the work. The research questions of the Shiite elements used in this painting are based on what parts? The research method of this research is descriptive-analytical, the collection of library information and its analysis method is qualitative. The results of this research are determined and the analysis of the visual features of Qajar period art in the field of iconography in this well-known work at Christie's auction determines the style and implementation of Shia painting in this image. In this work, along with his writing, the artist Mohammad Ibrahim has tried to show his devotion to Astan Ali and use symbolic elements to show this devotion in the picture. The results of the present research show that this painting brings together the achievements of Shia and visual art and shows the province as the main subject of the image.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qajar
  • painting
  • Shiite calligraphy
  • Ali A
  • Hasnain A
امانت، عباس.(1398).قبله عالم ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران، ترجمه:حسن کامشاد، تهران: کارنامه.-1
2-افشاری، مرتضی.(1386).خیالی نگاری پایه‌گذار شمایل‌نگاری به مفهوم امروزین، کتاب ماه هنر، ش107-108، ص 38-44.
3- افشاری، مرتضی، آیت‌اللهی، حبیب‌الله، رجبی، محمدعلی.(1389). بررسی روند نمادگرایی شمایل‌ها درنگارگری اسلامی از منظر نشانه‌شناسی، دو فصلنامه مطالعات هنراسلامی، ش 13، ص 54-37.
4-افشاری، مهران.(1382). فتوت نامه‌ها و رسایل خاکساریه (سی رساله)، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
5-افهمی، رضا و علی‌اکبرشریفی مهرجردی.(1389). نقاشی و نقاشان دوره قاجار، کتاب ماه هنر، شماره 148. ص33-24.
6-اقبال، عباس.(1313). نقش و نگار داستان‌های ملی ایران قدیم، گزارش نخستین کنگره فردوسی تهران، ص156-151.
7-آژند، یعقوب.(1385). نمایش دردوره صفوی، تهران: فرهنگستان هنر.
8-افروغ، محمد.(1390). مضامین و عناصرشیعی درهنر عصرصفوی با نگاهی به هنرقالی بافی، نگارگری و فلزکاری، مطالعات ایرانی، سال10، ش20،ص25-52.
9-اکوانی، حمداله.(1398). سیاست معنا در گفتمان شیعه، مطالعات انقلاب اسلامی، ش58، ص135-154.
10-بلوکباشی، علی.(1375). قهوه‌خانه‌های ایران، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
11-بلوکباشی، علی.(1383). تعزیه خوانی حدیث قدسی مصایب در نمایش آیینی، تهران: امیرکبیر.
12-پاکباز، رویین.(1379).نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، تهران: نارستان.
13-پاکباز، رویین.(1381). دایره المعارف هنر، تهران: فرهنگ معاصر.
14-پنجه باشی، الهه.(1402). تاملی بر معناکاوی پیکرنگاری مذهبی در نقاشی غدیرخم اثر حاجی فارسی محفوظ در موزه آستان معصومه ع در قم، سخن تاریخ، ش41، ص46-71.
15-پنجه باشی، الهه.(1399). خوانش شمایلی نقاشی حضرت علی ع و حسنین ع در دوره قاجار محفوظ در موزه آستان قدس، سخن تاریخ، ش32، ص47-71.
16-پنجه باشی، الهه.(1403). الف،بازشناسی تطبیقی دو قاب آینه لاکی  حضرت علی و فرزندان، اثر محمد اسماعیل اصفهانی  هنرمند دوره قاجار، الهیات هنر، ش25، ص293-321.
17-پنجه باشی، الهه.(1403). ب،واکاوی سیر تحول و تطور  ویژگی های نقاشی شمایلی علی ع و حسنین ع در دوره قاجار  با تاکید بر هنرهای نقاشی و جواهر، الهیات هنر، ش25، ص27-54.
18- پنجه باشی،الهه.(1402).ج، تاملی بر معناکاوی پیکرنگاری مذهبیدر نقاشی غدیر خماثر حاجی فارسی محفوظ در موزه آستان معصومه سدر قم، سخن تاریخ، دوره 17، ش41، ص46-71.
19- پنجه باشی، الهه.(1403).د، واکاوی چهار شمشیر دوره فتحعلی شاه قاجار 1212-1250ق، با بازنمایی مضامین شیعی: ادعیه و اشعار، دوره 18،ش46، ص228-258.
20- جعفری جلالی، بهنام.(1382).نقاشی قاجاریه نقد زیبایی‌شناسی، تهران:کاوش قلم.
21-چلیپا، کاظم، گودرزی، مصطفی، شیرازی، علی‌اصغر.(1390). تأملاتی درباره موضوعات ملی و مذهبی درنقاشی قهوه‌خانه‌ای، فصلنامه نگره، ش18، ص 69-81.
22-چدویک، چارلز.(1375). سمبولیسم، ترجمه: مهذی سحابی، تهران: مرکز.
23-سریع القلم، محمود.(1398). اقتدارگرایی ایرانی درعهد قاجار، تهران: فرزان روز.
شوالیه، ژان، گربران، آلن.(1384). فرهنگ نمادها، ترجمه: سودابه فضایلی، ج1-5، تهران: جیحون.-24
25-حسینی، سیدهاشم، طاووسی، محمود.(1385). تحول هنر کتیبه‌نگاری عصرصفوی با توجه به کتیبه‌های صفوی مجموعه حرم مطهر امام رضا ع،کتاب ماه هنر، فروردین و اردیبهشت، ص 64-58.
26- حقیقی،شهین.(1386). جستاری درتعزیه و تعزیه نویسی درایران، کتاب ماه ادبیات، ش10، بهمن، ص5.
27-دهقان‌زاده، سجاد، معصومه آقانژاد، حسن نامیان.(1397). شمایل‌نگاری دینی درهنر بودائی، مجله ادیان و عرفان،سال 51، ش1،ص43-27.
28-عناصری،جابر.(1383). هنرایرانی و تاثیر تشیع برگونه های آن، شیعه شناسی، ش8، ص85-114.
29-علی پور، مرضیه.(1394).غدیر در نگارگری ، اصفهان سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.
30-فولر، گراهام ای، رند رحیم فرانک.(1384). هویت شیعه، مجله شیعه شناسی، ترجمه: تبریزی، خدیجه، ش3-4، ص248-213.
31-کوثری، مسعود.(1390). هنرشیعی درایران، مجله جامعه‌شناسی هنر و ادبیات، سال سوم، ش1، صص37-7.
32-کرکی، علی بن حسین.(1349). رسائل المحقق الکرکی، به کوشش شیخ محمد الحسون، زیرنظر سید محمود مرعشی تهامی، ج 1، قم: کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی.
33-کبیری، افشار.(1389). بررسی تحولات تاریخی هویت ملی درایران، در کنکاشی درهویت ایرانی، تهران: مرکز تحقیقات استراتژیک.
34- کلانتر، نوش آفرین، صادقی، طاهره.(1395). درخت در نماد پردازی عارفانه و ریشه های اسطوره ای، ادبیات عرفانی، ش15، ص67-92.
35- کریم زاده تبریزی، محمدعلی.(1369). احوال و آثار نقاشان قدیم  ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی، ج2، لندن: مستوفی.
36- کریم زاده تبرزی، محمدعلی.(1379). قلمدان و سایر صنایع روغنی ایران، لندن: انتشارات مستوفی.
37- کفشچیان مقدم،اصغر، یاحقی، مریم.(1390). بررسی عناصر نمادین در نگارگری ایران، باغ نظر، ش19، ص62-76.
38-قزوینی، عبدالجلیل.(1331). کتاب النقض، به کوشش محدث ارموی، تهران: سپهر.
39- مستقیم، ادریس.(1393). سیر تاریخی استفاده از پرچم در ایران پیش از اسلام، تهران، ش5، ص112-107.
40-لعل شاطری،مصطفی، جعفری دهکردی، ناهید.(1394). بررسی تحلیلی تصاویر التزام امام حسین ع در محضر حضرت علی ع (با تکیه بر نقاشی های رنگی دوره قاجار)، صحیفه اهل بیت، ش4، ص487-530.
41-نصیری، امیر.(1389). رویکرد شمایل‌نگاری و شمایل‌شناسی درمطالعات هنری رشد، آموزش هنر، دوره 8 ، ش1، ص62-56.
42- نامورمطلق، بهمن.(1390). نظریه هاو نقدهای ادبی- هنری درآمدی بربینامتنیت، تهران: سخن.
43-ناعمی،زهره.(1388). نمادهای دینی در شعرشیعی(قرن اول تا پنجم هجری)، مطالعه موردی: امام علی(ع) و امام حسین(ع)، مطالعات تاریخ اسلام، س1، ش3، ص127-145.
44-Ulrich, Marzolph ,(2001)Persian PopularLiterature in the Qajar Period   ,Nanzan University,  Vol. 6.0, No. 2, pp. 215-236.
45- Shani,Raya Y,(2005). A Pictorial Representation of the Hadith al-thaqalayn in an Ilkhanid Copy of Balami”s Tarjuma-yi tarikh –i Tabari in the Freer Gallery” , in The Iconography of Islamic Art, (Edinburg University Press, (2005), PP 285-309.
46-https://www.christies.com/en/lot/lot-5885536 تاریخ دسترسی 29-6-1403/