مجادلات مذهبی سلطان سلیم عثمانی با شاه اسماعیل صفوی با تأکید بر نقش علما

مقالات آماده انتشار

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دکترای تاریخ اسلام، گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران

2 گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران

3 دانشیار تاریخ دانشگاه لرستان گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، خرم‌آباد، ایران

4 دانشیار و عضو هیئت علمی/گروه تاریخ. دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران.

10.22034/mte.2023.13572.1626

چکیده

برآمدن دولت شیعه‌مذهب صفویه در ایران که با اقدامات شیعه‌گستری شاه اسماعیل اول در قلمرو ایران و فشار بر جمعیت اهل‌سنت همراه بود، در قلمرو عثمانی نیز موج مهاجرت‌های مریدان شیعی صفویان را از آسیای صغیر به‌سوی ایران درپی داشت. سلطان سلیم اول عثمانی که نگران اوضاع داخلی ایران و تحرکات و شورش‌های قبایل ترک حوزه آناتولی به طرفداری از صفویه بود، دربرابر اقدامات مذهبی شاه اسماعیل به تبلیغات گسترده‌ای علیه او دامن زد تا شاه صفوی، دولت و سپاه او، قزلباشان را از دایره مسلمانی خارج و با اطلاق کفر بر آنها، امر غزا یا جهاد اسلامی را علیه آنها مشروع جلوه دهد. سلطان سلیم به قصد تسخیر ایران و براندازی دولت شاه اسماعیل، افزون‌بر تبلیغات وسیع ضد صفوی در مکتوبات خود، توان مذهبی علما و مفتیان سنی و عالمان فراری از ایران را به خدمت گرفت و با اخذ فتواهای مکرر و نگارش رساله‌های ردیه، جنگ چالدران را رقم زد. هدف این پژوهش بررسی مجادلات مذهبی سلطان سلیم عثمانی با شاه اسماعیل صفوی و نقش علمای سنی در این مجادلات است که به‌روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفته‌است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد علمای سنی با فعالیت‌های تحریکی و تبلیغی نظیر ردیه‌نویسی و صدور فتواهای تکفیری نقش مهمی در افزایش دشمنی و ستیزه‌جویی میان دو حکومت صفوی و عثمانی داشتند که در زمان سلطان سلیم و شاه اسماعیل به جنگ چالدران انجامید.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Religious controversies of Sultan Selϊm Ottoman with Shah Ismā,il Safavid with the role of scholars

نویسندگان [English]

  • Zarifeh Kazemi 1
  • Daryush Nazari 3
  • Seyyed Alaedin Shahrokhi 4
1 Lorestan University
2
3 Lorestan University
4 Lorestan University
چکیده [English]

The rise of the Safavid Shiite state in Iran, which was accompanied by the expansion of Shah Ismā,il I in the territory of Iran and the pressure on the Sunni population , in the Ottoman Empire also led to the migration of Safavid Shiite followers from Asia Minor to Iran. Concerned about the internal situation in Iran and the movements and revolts of pro-Safavid Turkic tribes in Anatolia, the Ottoman Sultan Selϊm I incited widespread propaganda against Shah Ismail's religious actions. His goal was to remove the Safavid Shah, his government and his army, the Qizilbāŝ, from the Muslim circle and to legitimize the Islamic Jihad against them by calling them infidels. In order to conquer Iran and overthrow the government of Shah Ismā,il, in addition to widespread anti-Safavid propaganda in his writings, Sultan Selϊm used the religious power of Sunni ulema, muftis and scholars fleeing Iran and fought the Chāldiran War.The purpose of this study is to investigate the religious controversies of Sultan Selϊm Ottoman with Shah Ismail Safavid and the role of Sunni scholars in these councils, which has been done by descriptive-analytical method. Findings show that Sunni scholars with provocative and propagandistic activities such as spelling and issuing takfiri fatwas played an important role in increasing hostility and militancy between the Safavid and Ottoman governments that led to the Battle of Chāldiran during the reigns of Sultan Selϊm and Shah Ismā,il.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Safavid
  • Ottoman
  • Shah Ismā
  • il I
  • Sultan Selϊm I
  • Qizilbāŝhan
  • Sunni scholars
  • controversy

مراجع

  1. ابن­بزاز اردبیلی، درویش توکلی (1373)، صفوه­الصفا، تصحیح غلامرضا طباطبایی­مجد، بی­جا: مصحح.
  2. ابن­الحنبلی، رضی­الدین محمد (1972)، دُرّ الحبب فی تاریخ اعیان حلب، چاپ محمود حمد الفاخوری و یحیی زکریا عبّاره، دمشق: منشورات وزاره الثقافه.
  3. ابن­کمال (کمال­پاشازاده)، رساله فی تکفیر قزلباش، کتابخانه سلیمانیه، بخش پرتوپاشا،  نسخه شماره 621.
  4. ابن‌کمال پاشا (2017)، خمس رسائل فی‌الفرق و المذاهب، تحقیق سید باغجوان، قاهره: دارالسلام، الطبعه 2.
  5. ابن­کمال پاشازاده، فتاوای کمال پاشازاده در حق قزلباش، کتابخانه سلیمانیه، بخش اسعد افندی، نسخه شماره 3548.
  6. اسپناقچى‌پاشازاده‏، محمدعارف (1379)، انقلاب‌الاسلام بین الخواص و العوام‏، تصحیح رسول جعفریان‏، قم: دلیل.
  7. افندی، خواجه سعدالدین (1280)، تاج­التواریخ، استانبول: مطبعه عامره، جلد ثانیسی.
  8. افندی، عبدالله­بن عیسی‌بیگ (1389)، ریاض‌العلما و حیاض‌الفضلاء، ترجمه محمدباقر ساعدی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، چ 2.
  9. اِکینجی، مصطفی (1394) «روابط عثمانیان- صفویان در دوره یاووز سلطان سلیم»، ترجمه حجت فخری، تاریخ روابط ایران و عثمانی در عصر صفوی، به­کوشش نصرالله صالحی، تهران: طهوری: 121-158. 
  10. امینی هروی‌، ابراهیم­ (۱۳۸۳)، فتوحات شاهی، تصحیح محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
  11. اوزون چارشلی، اسماعیل حقی (1370)، تاریخ عثمانی، ترجمه وهاب ولی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
  12. ایواغلی، حیدربن ابوالقاسم، مجمع­الانشاء= جامعه مراسلات اولوالالباب، نسخه خطی، شماره 1071، تهران: کتابخانه ملی.
  13. بازرگان ونیزی (1381)، سفرنامه، در: سفرنامه­های ونیزیان در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران: خوارزمی، چ2.
  14. بدلیسى، شرف‌خان ‏(1377)، شرفنامه‏، تصحیح ولادیمیر ولییامینوف زرنوف،‏ تهران: اساطیر‏. 
  15.  بدلیسی، ادریس (1995)، سلیم‌شاهنامه، به اهتمام حجابی قیرلانقیج، زیر نظر مرسل اوزترک، آنکارا: دانشگاه آنکارا انستیتوی علوم اجتماعی.
  16. ثابتیان، ذبیح الله (1343)،  اسناد و نامه‌های تاریخی دوره صفویه، تهران: ابن­سینا.
  17. جعفریان، رسول (1379)، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، ج1، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
  18. جعفریان، رسول (1387)، اطلس شیعه، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
  19. جم‌سلطان (1380)، دیوان فارسی جم‌سلطان، تصحیح و تحشیه عبدالرحمن ناجی طوقماق، تهران: مؤسسه فرهنگی اکو.
  20. جهان‌گشای خاقان]بی‌نام[ ، (1986م)، مقدّمه الله­دتا مضطر، اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات ایران و پاکستان.
  21. الحسینى‏، خورشاه­بن قباد (1379)، تاریخ ایلچى نظام‌شاه‏، تصحیح محمدرضا نصیرى و کوئیچى هانه­دا، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى‏.
  22. حسینی، حمید (1388)، «عوامل فرهنگی- مذهبی تنش بین صفویه و عثمانی»، سخن تاریخ، شماره 5، تابستان: 3-32.
  23. خنجی اصفهانی، فضل­الله­بن روزبهان (1382)، تاریخ عالم­آرای امینی، تصحیح محمداکبر عشیق، تهران: میراث مکتوب.
  24. خنجی، فضل­الله­بن روزبهان (1341)، مهمان­نامه بخارا، به­اهتمام منوچهر ستوده، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
  25. خنجی، فضل­الله­بن روزبهان (1375)، وسیله الخادم الی المخدوم، به­کوشش رسول جعفریان، قم: انصاریان، چ2.
  26. خواندامیر، امیرمحمود (1370)، تاریخ شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی، تصحیح محمدعلی جراحی، تهران: گستره.
  27. خواندمیر، غیاث‌الدین­ (1353)، تاریخ حبیب­السیر فی اخبار افراد بشر، زیر نظر محمد دبیرسیاقی، تهران: خیام. چ2.
  28. راقم سمرقندی، میرسیدشریف (1380)، تاریخ راقم، به­کوشش منوچهر ستوده، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
  29. رفیق، احمد (1372)، «شیعیان و بکتاشیان در قرن دهم/شانزدهم، حاوی اسناد شیعیان و بکتاشیان محفوظ در خزینه اوراق ترکیه»، ترجمه و توضیح توفیق ه. سبحانی، معارف، دوره دهم، شماره1، فروردین- تیر: 62- 116.
  30.  روملو، حسن (۱۳۸۴)، احسن التواریخ‌، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: اساطیر.
  31. رویمر، هانس روبرت (1380)، ایران در راه عصر جدید: تاریخ ایران از 1350 تا 1750، ترجمه آذر آهنچی، تهران: دانشگاه تهران.
  32. ساری­کایا، م. صفوت (1394)، «مناسبات ایران و عثمانی از منظر دین و سیاست»، ترجمه داود و فایی، تاریخ روابط ایران و عثمانی در عصر صفوی، به­کوشش نصرالله صالحی، تهران: طهوری: 287-308.
  33. سامی، ش. (1306)، قاموس­الاعلام، استانبول: مهران مطبعه­سی.
  34. ساواش، صائم (1394)، «پی­آمدهای اجتماعی کشمکش­های عثمانی- صفوی»، ترجمه علی کاتبی، تاریخ روابط ایران و عثمانی در عصر صفوی، به­کوشش نصرالله صالحی، تهران: طهوری: 309-346.
  35. سلیم­نامه، دست­نوشته موزه بریتانیا شماره ADD24960، به­نقل از ابوالقاسم طاهری.
  36. سومر، فاروق (1371)، نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی، ترجمه احسان اشراقی و محمدتقی امامی، تهران: گستره.
  37. شاردن، ژان (1374)، سفرنامه شاردن‏، ترجمه اقبال یغمایى‏، تهران: توس‏. 
  38. صادقی، محمدحسین و حسن حضرتی (1395)، «رویارویی سیاسی- مذهبی دولت عثمانی با صفویان»، پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، سال چهل­ونهم، شماره یکم، بهار و تابستان: 57-76.
  39. صولاق­زاده، محمد همدمی چلبی (1297)، تاریخ صولاق­زاده، استانبول: محمودبک مطبعه­سی.
  40. طاش­کُپری­زاده، احمد­بن مصطفی (1395ق./1975م.)، الشقائق النعمانیة فی العلماء الدّولة العثمانیة، بیروت: دارالکتب العربی.
  41. طاهری، ابوالقاسم (1380)، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران از مرگ تیمور تا مرگ شاه عباس، تهران: علمی و فرهنگی، چ 3.
  42. طبرسی، امین­الاسلام ابی­علی الفضل­بن الحسن (1427)، مجمع­البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دارالمرتضی.
  43. عاشق‌پاشازاده، احمد (1332)، تواریخ آ‌‌‌‌‌ل‌عثمان، استانبول: مطبعۀ عامره.
  44. عالم‏آراى شاه‏اسماعیل ]بی‌نام[ (1384)، تصحیح اصغر منتظرصاحب، تهران: علمى و فرهنگى‏، چ 2.
  45. عبادی، مهدی (1393)، «بحران مشروعیت سلطنت سلیم اول و ارتباط آن با وقوع جنگ چالدران»، تاریخ و تمدّن اسلامی، سال دهم، شماره نوزدهم، بهار و تابستان: 141-158.
  46. عبادی، مهدی (1395)، «مواضع مدرسیان عثمانی در قبال مسأله تشیع در آناتولی و یورش یاووز سلیم به ایران»، تاریخ و فرهنگ، سال چهل­وهشتم، شماره 96، بهار و تابستان: 27- 52.
  47. فریدون‌بک، احمد (1274)، منشآت‌السلاطین، استانبول: مطبعة عامره.
  48. قاراجا، به‌ست (1394)، «پیدایش دولت صفوی و روابط عثمانی- صفوی در روزگار بایزید دوم»، ترجمه حسین محمدزاده‌صدیق، تاریخ روابط ایران و عثمانی در عصر صفوی، به­کوشش نصرالله صالحی، تهران: طهوری: 61-83.
  49. قاضی­زاده اردبیلی، ظهیرالدین (1400)، غزوات سلطان سلیم، تصحیح و تحقیق طاهر بابایی، تهران: میراث مکتوب.
  50. قرشی، علی­اکبر (1361)، قاموس قرآن، تهران: دارالکتب الاسلامیه، چ 3.
  51.  ‌قمى‏، قاضى احمد (1383)، خلاصة‌التواریخ‏، تصحیح احسان اشراقى، ‏تهران: دانشگاه تهران‏، چ 2.
  52. کوچک‌داغ، یوسف (1394)، «اقدامات دولت عثمانی برضد تلاش‌های شاه اسماعیل برای گسترش تشیع در آناتولی»، ترجمه نصرالله صالحی، تاریخ روابط ایران و عثمانی در عصر صفوی، به­کوشش نصرالله صالحی، تهران: طهوری: 87-116. 
  53. کیدو، اکرم (1395)، نهاد شیخ‌الاسلام در دولت عثمانی، مترجمان سیدمحمدرضی مصطفوی‌نیا و حسن حضرتی، تهران: ندای تاریخ.  
  54. لطفی‌پاشا­بن عبدالله عبدالحی (1341ق)، تواریخ آل‌عثمان، مصحح و محشیسی عالی، استانبول: مطبعۀ عامره.
  55. مزاوی، میشل (1363)، پیدایش دولت صفوی، ترجمه یعقوب آژند، تهران: گستره.
  56. ملکم، سر جان (1383)، تاریخ ایران، ترجمه میرزا اسماعیل حیرت، تهران: سنایی.
  57. منجم­باشی، احمدبن لطف­الله (1285)، صحائف­الاخبار، استانبول، ج3.
  58. منشی، اسکندر بیگ‏ (1377)، تاریخ عالم‏آراى عباسى‏، تصحیح محمداسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب.
  59. منصوری، فیروز (بی­تا)، رازهایی در دل تاریخ، بی­جا: بی­نا.
  60. ناجى، محمدیوسف (1387)، رساله در پادشاهى صفوى‏، تصحیح رسول جعفریان و فرشته کوشکى‏، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شوراى اسلامى‏.
  61. نوایی، عبدالحسین (1368)، شاه اسماعیل صفوی؛ اسناد و مکاتبات تاریخی...، تهران: ارغوان، چ 2.
  62. نوایی، عبدالحسین (1370)، اسناد و مکاتبات تاریخی ایران از تیمور تا شاه اسماعیل، تهران: علمی و فرهنگی، چ 3.
  63. نویدی‌شیرازی، خواجه زین‌العابدین‌علی (1369)، تکملة‌الاخبار، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: نی.
  64. هامر پورگشتال،، یوزف فون (1367)، تاریخ امپراتوری عثمانی، ترجمه میرزا زکی علی‌آبادی، به­اهتمام جمشید کیان‌فر، تهران: زرین.
  65. واله‌اصفهانى‏، محمدیوسف (1372)، خلدبرین‏، تصحیح میرهاشم محدث‏، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار‏، چ 2.
  66. Allouche, Adel (2001), Osmanli-Safevi İlişkileri Kökenleri ve Gelisimi, Çev: Ahmed Emin Dağ, İstanbul: Anka Yayinlari.
  67. Çelal-zadeh, Mustafa (1990), Selim-Name, Hazirlayanlar: Ahmet Ugur ve Mustafa Cuhadar, Ankara: Kültür Bakanligi.
  68. Hayāti Tabrizi, Qāsim Beg (2018), A Chronicle of the Early Safavids and the Reign of Shāh Ismā,il (907-930/1501/1524), Persian ed, & Int. by Kioumars Ghereghlou, New Haven, CT: American Oriental Society, vol. 98.
  69. Kütükoğlu, Bekir (1962), Osmanli-Iran Siyasi Münasebetleri 1578- 1590, Istanbul: Fetih Cemiyet.
  70. Tansel, Selahattin (1969), Yavuz Sultan Selim, Ankara: Mili Gitim Basimevi.
مطالعات تاریخی جهان اسلام

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده
انتشار آنلاین از تاریخ 20 فروردین 1404

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار