مطالعۀ ساختارگرایانۀ اقدامات حجاج بن یوسف ثقفی در جمع قرآن کریم و تأثیر آن بر تطور معنایی اصطلاح قرائت

مقالات آماده انتشار

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد

2 استاد گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد

3 دانشیار گروه الهیات دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

4 گروه معارف اسلامی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

10.22034/mte.2024.16024.1749

چکیده

موضوع جمع منسوب به حجاج بن یوسف ثقفی، یکی از موضوعات تاریخ قرآن است که به آن کمتر پرداخته شده است، از سویی این موضوع، با ابهامات متعددی همراه است. حجاج، والی خونریز و سفاک خلافت اموی بود که اهتمام زیادی بر اجبار مردم به تبعیت از مصاحف عثمانی داشت. فهم صحیح ماهیت اقدامات حجاج در مورد قرآن، با روش مطالعۀ تاریخی اسناد شواهد و رویکرد ساختارگرا، می‌تواند انگیزه، ماهیت و پیامد‌های اقدامات حجاج در مورد قرآن و قاریان، را به درستی تبیین نماید. حجاج بن یوسف ثقفی، با سرکوب قاریان، قرائت مکرر از روی مصحف در مسجد و اجبار مردم به خواندن از روی مصاحف عثمانی، شمارش کلمات و حروف قرآن و فقه ستیزی، توانست، معنای قرائت و قاری را دچار تحولی عمیق کند. این تحول معنایی مهم، سبب بدفهمی در تاریخ علم قرائات و تمام گزاره‌هایی شده است که حکایت از اصطلاح قرائت و قاری در سدۀ نخست هجری می‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

A structuralist study of Hajjaj bin Yusuf Thaqafi's actions in the Qur'an and its effect on the semantic development of the term reading

نویسندگان [English]

  • esmat kazemi 1
  • morteza Iravani najafi 2
  • BiBi Zeinab Hosseini 3
  • Aliyyeh Rezadad 4
1 PhD student of Quran and Hadith Sciences, Ferdowsi University of Mashhad
2 Professor, Department of Quranic and Hadith Sciences, Ferdowsi University of Mashhad
3 Associate Professor of Theology Department, Farhangian University, Tehran, Iran
4 Islamic studies, Farhangian un. Tehran, Iran
چکیده [English]

The topic of the plural attributed to Hajjaj bin Yusuf Thaqafi is one of the topics of the history of the Qur'an that has been less discussed, on the other hand, this topic is associated with many ambiguities. Hajjaj was the bloodthirsty and brutal governor of the Umayyad Caliphate who was very interested in forcing people to follow the Ottoman books. A correct understanding of the nature of pilgrims' actions regarding the Qur'an, with the method of historical study of evidence documents and a structuralist approach, can correctly explain the motivation, nature and consequences of the pilgrims' actions regarding the Qur'an and reciters. Hajjaj bin Yusuf Thaqfi, by suppressing the reciters, repeatedly reading from the Mushaf in the mosque and forcing people to read from the Ottoman Mushaf, counting the words and letters of the Qur'an and jurisprudence, was able to deeply transform the meaning of reading and Qari. This important semantic evolution has caused a misunderstanding in the history of the science of recitation and all statements that mention the term recitation and Qari in the first century of Hijri.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Anti-jurisprudence
  • Mushaf of Imam Ali (pbuh)
  • collection of Quran
  • intentionalism
  • exaggeration

مراجع

  • منابع و مآخذ

    • قرآن کریم
    • ابن ابی الحدید، عبد الحمید بن هبه الله، شرح نهج البلاغه، بی جا: موسسه اسماعیلیان، بی تا.
    • ابن ابی جمهور، محمد بن زین الدین، عوالی اللئالی، قم: سید الشهداء، 1403ق.
    • ابن اثیر، مجد الدین، النهایة فی غریب الحدیث، قم: مؤسسه اسماعیلیان، 1364ق.
    • ابن جبیر، علی بن یوسف، نهج الایمان، قم: مکتبه الامام الهادی(ع).، 1418ق.
    • ابن جزری، محمد بن محمد، منجد المقرئین، بیروت: دارالکلم الطیب، 1428ق.
    • ابن جزی، محمد بن محمد، التسهیل لعلوم التنزیل، بیروت: شرکه دار الارقم، بی تا.
    • ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم، بیروت،: دارالکتب العلمیه، 1412ق.
    • ابن حجرعسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری شرح صحیح البخاری، بیروت: دار المعرفه، 1379ق.
    • ابن خلــکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، قم: منشورات الشریف الرضی، 1364ق.
    • ابن عبد ربه، احمد بن محمد، عقد الفرید، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1404ق.
    • ابن غلبون، عبد المنعم بن عبیدالله، الاماله و التفخیم فی القرائات القرآنیه، بیروت: تراث العربی، 2001م.
    • ابن سعد، محمدبن سعد، الطبقات الکبری، مدینه منوره: مکتبی العلوم و الحکم، 1418ق.
    • ابن شبه نمیری، عمر بن شبه، تاریخ مدینه منوره، قم: دار الفکر، 1410ق.
    • ابن عبد البر، یوسف بن عبد البر، التمهید، مغرب: وزارة عموم الاوقاف والشؤون الاسلامی ، 1387ق.
    • ابن عبدالحکم قرشی مصری، عبدالرحمن بن عبدالله، فتوح مصر وأخبارها، بیروت: دار الفکر، 1416ق.
    • ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، بیروت: دارالفکر، 1425ق.
    • ابن عطیه اندلسی، عبدالحق بن غالب، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، چاپ1، بیروت: دار الکتب العلمیه، ، 1413ق.
    • ابن قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم، عیون الاخبار، بیروت: دار الکتب العلمیه، 2003م.
    • ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ، تأویل مشکل القرآن، بیروت: دارالکتاب العلمیه، بی­تا.
    • ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1408ق.
    • ابونصر، عمر، الحجاج بن یوسف حاکم العراقین، بیروت: الوراق، 2012م.
    • ادریسی کتانی، عبدالحی، نظام الحکومة النبویه المسمى التراتیب الاداریه، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1383ق.
    • ازدی مصری، عبدالغنی بن سعید، المتوارین الذین اختفوا خوفا من الحجاج بن یوسف الثقفی، بیروت: دارالقلم، 1410ق.
    • استنفورد، مایکل،درآمدی بر تاریخ پژوهی، ترجمه صادقی، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)، 1386ش.
    • اسدی، عبدالغنی بن سعید، کتاب المتوارین الذین إختفوا خوفا من الحجاج، اردن: دار الاثریه، 2008م.
    • آغا، طه صالح امین، التوجیه اللغوی للقرائات القرآنیه عند الفراء، بیروت: دارالمعرفه، 1428ق.
    • آقایی، علی، تاریخ گذاری حدیث روش­ها و نمونه­ها، تهران: حکمت، 1396ق.
    • اصبهانی، احمدبن عبدالله، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، بیروت: دارالکتاب العربی، 1394ق.
    • امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت: دار الکتاب العربی، 1977م.
    • ایوب، سعید، معالم الفتن، قم: سعید بن جبیر، 1416ق.
    • بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت: دار الفکر، 1412ق.
    • بدوی، عبد الرحمن، الخوارج والشیعة، چاپ5، قاهره: دار الجلیل للکتب والنشر، 1998م.
    • بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، بیروت: دارالفکر، 1417ق.
    • بیاتی، صباح علی، لاتخونوا الله و الرسول( ص)، قم: صفائیه، بی تا.
    • تنوخی، محسن بن علی، نشوار المحاضره، بیروت: المکتب العلمیه، 1971م.
    • بیهقی، احمد بن حسین، 1410ق، شعب الایمان، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول.
    • تستری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم: موسسه النشر الاسلامی، 1422ق.
    • جاحظ، عمرو بن بحر، البیان والتبیین، مصر: المطبعه التجاریه الکبرى، بی تا.
    • ــــــــــــــــــــ ، عثمانیه، مصر: دار الکتاب العربی، 1409ق.
    • جفری، h.m، اصل التشیع الاسلامی، دمشق: دارحوران، 2008م.
    • حجاب، محمد نبیه، مظاهر الشعوبیه فی الادب العربی، مصر: مکتبه النهضه، 1961م.
    • حسن جبل، محمد، الرد علی المستشرق الیهودی، مصر: جامعه الازهر، 2001م.
    • حسنی، هاشم معروف، تاریخ الفقه الجعفری، بی جا: دار النشر للجامعیین، 1973م.
    • حسین، طه،1933، فی الادب الجاهلی، قاهره، مکتبة فاروق.
    • حکیم، محمدباقر، علوم القرآن، قم: موسسه الهادی، 1417ق.
    • حلو، سلیم، الموسیقی النظریه، بیروت: دارمکتبه الحیات، 1972م.
    • حمیتو، عبدالهادی، قراءه الامام نافع عند المغاربه، مغرب: وزاره الاوقاف و الشوون الاسلامیه، 2003م.
    • حموی، یاقوت، معجم الادباء، بیروت: دارالفکر، 1400ق.
    • حییم، سلیمان ، فرهنگ عبری – فارسی، بی­نا: اورشلیم، بی­تا.
    • خطیب بغدادی، احمد بن علی، اقتضاء العلم العمل، بیروت: المکتب الاسلامی،چاپ چهارم، 1397ق.
    • خوئی، ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، دمشق: مکتبه الفارابی، 2001م.
    • دانی، عثمان بن سعید، البیان فی عد آی القرآن، کویت: مرکز المخطوطات والتراث، 1414ق.
    • درّاز، محمد عبدالله، مدخل الی القرآن الکریم، قاهره، دارالقلم، 2003، م.
    • دروزه، محمد عزه، تفسیر الحدیث، قاهره: دار احیاء الکتب العربیه، 1421ق.
    • ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، بی تا.
    • ــــــــــــــــــــــــ، تاریخ الإسلام،چاپ1، بیروت: دار الکتاب العربی، 1987م.
    • ــــــــــــــــــــــــ، سیر أعلام النبلاء، بیروت: مؤسسه الرساله، 1413ق.
    • رامیار، محمود، تاریخ قرآن کریم، تهران: انتشارات امیر کبیر، 1369.
    • رضوان، عمر ابراهیم، آراء المستشرقین حول القرآن الکریم، ریاض: دارالطیبه،1411ق.
    • رعینی، محمد بن احمد، مواهب الجلیل، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1416ق.
    • زرقانی، محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان، قاهره: مطبعه عیسی البابی، بی­تا.
    • زمخشری، جارالله، ربیع الابرار و نصوص الاخیار، بیروت: مؤسسه الاعلمی، 1412ق.
    • سجستانی، ابن ابی داود، المصاحف، قاهره: الفاروق الحدیثه، 2004م.
    • سمهودی، علی بن عبید، وفاء الوفاء، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1419ق.
    • شایب، فوزی، اثرالقوانین الصوتیه فی بناء الکلمه، اردن: عالم الکتاب الحدیث، 2004م.
    • شربینی، محمد بن احمد، الاقناع فی حل الفاظ ابی شجاع، بیروت: دار المعرفه، بی تا.
    • شروانی، عبدالحمید، حواشی الشروانی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی تا.
    • شلبی، عبدالفتاح اسماعیل، الاماله فی القرائات، بیروت: دارالشروق، 2008م.
    • شهرستانی، علی، وضوء النبی(ص)، چاپ1، بی جا: بی نا ، 1420ق.
    • صکبان، جاسم علی، صک الرزق فی القرن الاول االهجری، مجله تراث علمی عربی، 2013، صص7-28.
    • صفاقسی، علی بن محمد، تنبیه الغافلین و ارشاد الجاهلین، تونس: مؤسسه عبدالکریم بن عبدالله، بی­تا.
    • ضاحی، فاضل جابر، محاضرات فی منهج البحث التاریخی، چاپ6، دمشق: تموز، 1016ق.
    • طائی، نجاح، نظریات الخلیفتین، بی جا: بی نا، بی تا.
    • طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، بیروت: مؤسسه الاعلمی، بی تا.
    • طبری، محمد بن جریر، المسترشد، چاپ1، قم: مؤسسه الثقافه الاسلامیه ، 1415ق.
    • طه، عبدالواحد ذنون، العراق فی عهد الحجاج بن یوسف الثقفی، بیروت: دار المدار الاسلامی، 2004م.
    • صدقی عمد، احسان، الحجاج بن یوسف ثقفی حیاته و آراءه السیاسیه، بیروت: بی­نا، 1972م.
    • عاملی، جعفر مرتضی، حقائق هامة حول القرآن الکریم، چاپ1، قم: مؤسسه النشر الإسلامی، 1410ق.
    • عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، قم،: دارالحدیث، 2004م.
    • عثیمین، محمد بن صالح، فتاوی نور علی الدرب ، عربستان: مکتبه سعودی، بی­تا.
    • علاف، عبدالکریم، الطرب عندالعرب، بغداد: مکتبه الهانیه، 1963م.
    • علی صغیر، محمد حسین، الامام الجعفر الصادق(ع)، دمشق: مؤسسه البلاغ، 2004م.
    • علوی و همکاران، «مطالعه ساختارگرانه تأثیر اندیشه قرآن بسندگی در رویداد تاریخی قتل عثمان بن عفان»، مطالعات تاریخی جهان اسلام، ش23، 1401، صص148تا172.
    • عقیلی، محمد بن عمر، الضعفاء الکبیر، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1404ق.
    • عماره، أحمد إبراهیم؛ «الحجاج بن یوسف الثقفی»، نشریه الازهر، جزء 9، صص447تا450.
    • عینی، محمود بن احمد ، عمدة القاری، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، بی تا.
    • غفاری، عبدالرسول، نشوء القرائات، قم: انتشارات دلیل ما، 1388.
    • قاضی، رشا أحمد، صناعة الطاغیة بین تسلط الحاکم و تمرد الحاکی، قاهره: مکتبة الآداب، 2012م.
    • قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، قاهره: دارالکتب العربیه، 1964م.
    • فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، قم: ‌نشر هجرت، ۱۴۰۹ق.
    • فیرلین، بروج، القاموس الموسوعة للعهد الجدید، قاهره: مکتبه دار الکلمه، 2007م.
    • گروه روش شناسی و تاریخ نگاری، گفتارهایی در باب تاریخ نگاری و روش شناسی تاریخی، تهران، پژوهشکده تاریخ اسلام، 1393ش.
    • لجنه العلمیه فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، چاپ1،بی جا: بی نا، 1418ق.
    • مبارکفوری، عبید الله بن محمد، مرعاة المفاتیح شرح مشکاة المصابیح، بنارس هند: إداره البحوث العلمیه والدعوه، 1404ق.
    • محمود بن محمود، جمال، سیرة الحجاج ماله و ما علیه، بیروت: دارالکتب العلمیة، 2004م.
    • محیسن، سالم، معجم حفاظ القرآن، بیروت: دار الجیل، 1992م.
    • مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت: مؤسسه الطبع و النشر، 1410ق.
    • مزراحی، فیلیکس ، قاموس عبری – عربی، بی جا: بی نا، بی تا.
    • مسلم بن حجاج ، صحیح مسلم، بیروت: داراحیاء التراث العربی، بی تا.
    • مقدسی، انیس، «العوامل الخفیة فی التطور اللغوی»، مجمع اللغه العربیه، ش1و2، 1388، صص289تا308.
    • مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، بیروت: دار صادر، 1903م.
    • مکی بن ابی طالب، قوت القلوب، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1417ق.
    • مکی، عبدالملک بن حسین، سمط النجوم، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1419ق.
    • میر محمدی زرندی، ابوالفضل، بحوث فی تاریخ القرآن وعلومه، چاپ1، قم: مؤسسه النشر الإسلامی، 1420ق.
    • میلانی، سید علی، نفحات الازهار، قم: چاپخانه مهر، 1414ق.
    • نسائی، احمد بن شعیب، سنن الکبری، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1411ق.
    • نووی، یحیی بن شرف، المنهاج شرح صحیح مسلم بن حجاج، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1392ق.
    • وردانی، صالح، مدافع الفقهاء، التطرف بین فقهاء السلف وفقهاء الخلف، بی جا: دار الرأی، 1419ق.
    • ولهاوزن، یولیوس، الخوارج و الشیعه، قاهره: دارالجلیل، 1998م.
    • هروی، جواد، روش تحقیق و پژوهش علمی در تاریخ، تهران: امیرکبیر، 1386.
    • هوفر، پیتر چارلز، تناقضات المورخین، ترجمه قاسم عبده قاسم، قاهره: فرق المشروع القومی للترجمه، 2006م .

     

     

مطالعات تاریخی جهان اسلام

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده
انتشار آنلاین از تاریخ 18 اسفند 1403

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار