عوامل رونق تجارت در دولت فاطمیان و پیامدهای آن بر افول بنادر فارس (اواخر قرن چهارم تا میانه قرن ششم هجری قمری)

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

10.22034/mte.2019.4478

چکیده

موقعیت راهبردی قلمرو فاطمیان، به‌ویژه بندرهای دریای سرخ، سبب شد تا آنان با کنترل راه‌ها و استفاده از مزایای آن، نقشی فعال و تأثیرگذار بر روند تجارت دنیای اسلام و خارج از آن ایفا کنند و مقاصد خود را با استفاده از عواید تجارت پیش ببرند. رویکرد خلافت فاطمی در توجه به بازرگانی، به ‌عنوان متغیری ثابت و مهم، موجبات شکوفایی بنادر مصر در دریای سرخ را فراهم نمود و هم‌زمان بر بندرهای فارس تأثیر منفی نهاد و موجبات افول تدریجی آن‌ها را فراهم کرد. پژوهش حاضر، با روش توصیفی ـ تحلیلی تلاش دارد که علل توجه فاطمیان به تجارت را مورد مطالعه قرار دهد و پاسخی به این سؤال بیابد: علل و زمینه‌های توجه فاطمیان به تجارت کد‌ام‌اند؟ و اتخاذ این سیاست، چه تأثیری بر بنادر ایالت فارس به ‌جای نهاده است؟

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Factors of Trade Boom in the Fatimid Government and its Consequences on the Decline of Persian Ports (Late 4th to mid-6th century AH)

نویسنده [English]

  • Mohammad Rezaei
Assistant Professor, Department of History and Civilization of Islamic Nations, Azerbaijan Shahid Madani University
چکیده [English]

By controlling the routes and taking advantage of them, the strategic position of the Fatimid realm, especially the Red Sea ports, led them to play an active and influential role in the trade process of the Islamic world and beyond and to reach to their goals by earnings of the trade. The Fatimid Caliphate's approach to trade, as a constant and important variable, enabled Egyptian ports to flourish in the Red Sea and at the same time, it had a negative effect on the ports of Persia and caused their gradual decline. The present study uses a descriptive-analytical method to study the reasons for the Fatimids' attention to trade and to find an answer to this question: What are the reasons for the Fatimids' attention to trade? And what effect has this policy had on the ports of Fars province

کلیدواژه‌ها [English]

  • Buyid Dynasty
  • trade
  • Persian Gulf
  • Red Sea
  • Seljuks
آربری، آ. ج و دیگران (1378)، تاریخ اسلام، احمد آرام، تهران: امیرکبیر.
ابن اثیر، محمد بن علی (1371)، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، عباس خلیلی و ابوالقاسم حالت، تهران: علمی.
‏ابن بلخی (1374)، فارسنامه، تصحیح: منصور رستگار فسایی، شیراز: بنیاد فارس‌شناسی.
ابن جبیر، محمد بن احمد (1370)، سفرنامه ابن جبیر، تصحیح: ویلیام رایت، ترجمه: پرویز اتابکی، مشهد: آستان قدس رضوی.
ابن حوقل (1366)، سفرنامه ابن حوقل، جعفر شعار، تهران: امیرکبیر.
ابن خرداذبه، ابوالقاسم عبدالله (1889)، المسالک و الممالک، تصحیح: دخویه، بیروت: دار الصادر (افست از لیدن).
‏ابن خلکان، احمد بن محمد (بی‌تا)، وفیات الاعیان و انباء ابناءالزمان، تحقیق: احسان عباس، بیروت: دار الصادر.
ابن فقیه، احمد بن محمد (1379)، ترجمه مختصر البلدان، محمدرضا حکیمی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
‏ابن مجاور، یوسف بن یعقوب (1996)، تاریخ المستبصر، تحقیق: ممدوح حسن محمد، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.
ابو دلف، مسعر بن مهلهل الخزرجی (1960)، الرسالة الثانیة، به کوشش: بطرس بولغاکوف و انس خالدوف، مسکو: دار النشر للآداب الشرقیة.
ادریسی، محمد بن محمد (1989)، نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق، بیروت: عالم الکتب.
اشپولر، برتولد (1373)، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمه‌: جواد فلاطوری و مریم میر احمدی، تهران: علمی و فرهنگی.
‏ایوب، ابراهیم رزق الله (بی‌تا)، التاریخ الفاطمی الاجتماعی، بیروت: الشرکة العالمیة للکتاب.
باسورث‌، ادموندکلیفورد (1371)، سلسله‌های‌ اسلامی‌، فریدون بدره­ای، تهران‌: مؤسسه‌ مطالعات‌ و تحقیقات‌ فرهنگی‌ (پژوهشگاه‌).
بحرانی‌پور، علی و زارعی، سیده زهرا (1387)، «افول تجاری بندر سیراف و پیامدهای مهاجرت بازرگانان سیرافی»، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، ش 36، ص 48-20.
بکری، عبدالله بن عبدالعزیز (1992)، المسالک و الممالک البکری، تصحیح: آدیان فان لیوفن و اندری فیری، بیروت: دار لغرب الاسلامی.
بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد (1403)، تحقیق ماللهند، بیروت: عالم الکتب.
التطیلی، رابی بنیامین (2002)، رحله بنیامین التطیلی، ترجمه: از عبری عزرا حداد، تحقیق: عبدالرحمن عبدالله الشیخ، ابوظبی: المجمع الثقافی.
تودولایی، رابی بنیامین (1380)، سفرنامه رابی بنیامین تودولایی، مهوش ناطق، تهران: کارنگ.
جان‌احمدی، فاطمه و سامانی، سید محمود (1394)، «مناسبات فاطمیان با شرفای حجاز»، مطالعات تاریخ اسلام، ش 24، ص 82-57.
جوهری نیشابوری، محمد بن ابی‌البرکات (1383)، جواهرنامه نظامی، به کوشش: ایرج افشار، تهران: میراث مکتوب.
چلونگر، محمدعلی (1390)، تاریخ فاطمیان و حمدانیان، تهران: سمت و دانشگاه اصفهان.
حدود العالم من المشرق الی المغرب (1362)، به کوشش: منوچهر ستوده، تهران: طهوری.
خلیفه، مجتبی (1385)، «تجارت ایران در دوره سلجوقیان (590-429ﻫ/ 1194-1038م)»، رساله جهت دریافت درجه دکتری، دانشگاه تربیت مدرس.
«تجارت دریایی خلیج‌فارس ـ چین در سده‌های میانه به روایت ناظر چینی»، تاریخ روابط خارجی، ش 36، ص 19-1.
خواجه میرزا، محمود (1382)، «منابع مالی دولت فاطمیان»، فصلنامه تاریخ اسلام، ش 14، ص 118-101.
خیراندیش، عبدالرسول و خلیفه مجتی (1386)، «تجارت دریایی ایران در دوره سلجوقی، سده ۵ و ۶ هجری (با تأکید بر نقش بندر تیز)»، فصلنامه علمی پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا (س)، ش ۶۵، ص 92-71.
‏دفتری، فرهاد (1386)، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه‌: فریدون بدره­ای، تهران: فرزان روز.
رشیدوو، پی ـ نن (1368)، سقوط بغداد و حکمروایی مغول در عراق (میان سال‌های 1258 و 1335)، اسدالله آزاد، مشهد: آستان قدس رضوی.
سرور، محمد جمال‌الدین (بی‌تا)، تاریخ الدولة الفاطمیة، قاهره: دار الکتب العربی.
‏ سیرافی، سلیمان تاجر (1381)، سلسله التواریخ یا اخبار الصین والهند، ترجمه: حسین قره‌چانلو، تهران‌: اساطیر.
السیرافی، حسن بن یزید (1999)، رحلة السیرافی، ابوظبی: المجمع الثقافی.
شبانکاره‌ای، محمد بن علی (1376)، مجمع الأنساب، تصحیح: میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر.
‏عبادی، احمد مختار و سالم، عبدالعزیز (بی‌تا)، تاریخ نیروی دریایی اسلام در مصر و شام، قم: مرکز تحقیقات اسلامی سپاه.
‏قلقشندی، احمد بن عبدالله (بی‌تا)، صبح الأعشی فی صناعة الانشاء، بیروت: دار الکتب العلمیة.
کاتب بغدادی، قدامة بن جعفر (1370)، الخراج، ترجمه‌: حسین قره‌چانلو، تهران: البرز.
کبیر، مفیض‌الله (1362)، ماهیگیران تاجدار، مهدی افشار، تهران: زرین.
کریمی، علیرضا و رضائی، محمد (1392)، «روابط تجاری ایران و جنوا در دوره ایلخانان»، تاریخ اسلام و ایران، ش 18، ص 68-51.
لومبارد، موریس (1390)، جغرافیای تاریخی جهان اسلام در چهار قرن نخستین، ترجمه‌: عبدالله ناصری طاهری و سمیه سادات طباطبایی، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
لین‌پول‌، استنلی‌ (1363)، طبقات‌ سلاطین‌ اسلام‌ با جداول‌ تاریخی‌ و نسب‌های‌ ایشان‌ به‌ ضمیمه‌ مقدمات‌ تاریخی‌ راجع‌ به هر سلسله،‌ عباس اقبال‌ آشتیانی‌، تهران: دنیای کتاب.
‏متز، آدام (1388)، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ترجمه: علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران: امیرکبیر.
مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد (1361)، احسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم، ترجمه: علی‌نقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان.
مقریزی، احمد بن علی (1422)، المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، تصحیح: ایمن فؤاد سید، لیدن: موسسة الفرقان للتراث الاسلامی.
المقریزی، تقی‌الدین احمد بن علی (1996)، اتعاظ الحنفا باخبار ائمة الفاطمیین الخلفا، تحقیق: محمد حلمی محمد احمد، قاهره: لجنة احیاء التراث الاسلامی (وزارة الاوقاف).
منجم، اسحاق بن حسین (1408)، آکام المرجان فی ذکر المدائن المشهور فی کل مکان، تصحیح: فهمی سعد، بیروت: عالم الکتب.
مورفی، لادیس فرانس (1382)، «تاریخ اقتصادی مصر در دوران اوّلیه‌ اسلامی (1171-868م/ 567-254ق)»، معصومعلی پنجه و مرتضی کریمی، فصلنامه تاریخ اسلام، ش 14، ص 198-136.
المؤیدالدین، هبة‌الله بن حسین شیرازی (1949)، سیرة المؤید الدین داعی‌الدعاه، ترجمه: حیاته بقلمه، تحقیق: محمد کامل حسین، القاهرة: دار لکاتب المصری.
‏ناصرخسرو، ابو معین حمیدالدین (1335)، سفرنامه ناصرخسرو، به کوشش: محمد دبیر سیاقی، تهران: زوار.
ناصری طاهری، عبدالله (1379)، فاطمیان در مصر، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
ناصری طاهری، عبدالله و فتحی، جواد (1387)، «نیروی دریایی فاطمیان»، تاریخ و تمدن اسلامی، ش 8، ص 64-45.
نورائی، مرتضی و شعربافچی‌زاده، مهناز (1390)، تاریخ‌نگاری محلی و خطط‌نویسی در مصر دوره اسلامی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
ریکس، توماس (1350)، «دریانوردی در خلیج‌فارس و رابطه با آفریقای شرقی از قرن نهم تا قرن دوازدهم میلادی»، فرهنگ ایران‌زمین، ش 18، ص 432-399.
‏یاقوت حموی، عبدالله (1383)، معجم البلدان، علی‌نقی منزوی، تهران: سازمان میراث فرهنگی.
یحیایی، علی (1389)، «بررسی تحلیلی ساختار اقتصادی آل‌بویه (447-322)»، رساله جهت دریافت درجه دکتری، دانشگاه اصفهان.
یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب (1422)، البلدان، به کوشش: محمدامین ضناوی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
Bramoullé, David, (2008), Compte rendu, Goitein S. D. Friedman M. A. India Traders of the Middle Ages: Documents from the Cairo Geniza, “India Book”, Histore,III,p87-91.
Goitein, s. d, (1954), “Two eyewithness reports on an expedition of the king of kish (Qais) against Aden” Bulletin of the school of Oriental and African Studies, XVI, 247- 257.
 Bramoullé, David, (2012), “The Fatimids and the Red Sea (969-1171)”, International Series, Oxford, Archaeopress, pp.127-136.
Goitein, s. d, (1966), Studies in Islamic History and Institions, Lieden: E. J. Bril.
‏Treadwell, Luke, (2001), Buyid coinage: Adie corpus. 322-445 AH, Oxford.