تبیین جایگاه مشیّت الهی در آثار مورخان قرن سوم تا ششم هجری

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای تاریخ اسلام دانشگاه مذاهب اسلامی تهران

2 عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم

چکیده

دیدگاه‌های مختلف درباره مسئله جبر و اختیار، با اندک تفاوتی، به قلمرو تاریخ هم دامن گسترانده است. مورخان، متأثر از اینکه تاریخ را تا چه اندازه عرصه نقش‌آفرینی انسان بدانند یا جلوه‌گاه اراده خدای انسان، گرایش‌های مختلفی دارند. مشیّت‌گرایی، عنوانی عمومی برای اشاره به طیفی از رویکردهاست که خواسته خداوند را در رویداد‌های تاریخی مؤثر می‌داند. تقدیرگرایی را می‌توان یک سر این طیف دانست که انسان را فاقد اراده و اسیر بی‌اختیار مشیّت الهی می‌شمرد و قانون‌گرایی مشروط را طرف دیگر این طیف که ضمن باور به اراده انسان‌ها، خداوند را دارای توجهی عام در همه زمینه‌ها و دخالت مستقیم در برخی امور می‌داند.
این نوشتار، کوشیده است باور به مشیّت الهی را در آثار مورخان مسلمان قرن سوم تا ششم هجری با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی جهت‌دار، و همچنین، تحلیل محتوای کمّی، مورد بررسی قرار دهد. یافته‌‌های تحقیق، نشانگر آن است که طبری و بیهقی را می‌توان در شمار مورخان تقدیرگرا قرار داد و یعقوبی، مسعودی، مسکویه و مقدسی را جزو مورخان قانون‌گرای مشروط.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Explaining the place of divine providence in the works of historians in the third to sixth centuries AH

نویسندگان [English]

  • Leila Soleimani 1
  • Mohsen Alviri 2
1 PhD Student in Islamic History, University of Islamic Religions
2 Faculty member of Baqerul Uloom University
چکیده [English]

Different views on the issue of predestination and liberty have spread to the realm of history with little difference. Historians have different tendencies depending their regard to history as the arena of human play or the manifestation of God’s will. Providence is a general term for referring to a range of approaches that make God's will effective in historical events. fatalism can be considered as one side of this range, which considers man with no will, and captive in God's providence and conditional legalism is the other side of this range which, while believing in the will of human beings, considers God that have general attention in all fields and direct involvement in some affairs. This article has tried to examine the belief in divine providence in the works of Muslim historians in the third to sixth centuries AH using the method of qualitative content analysis as well as quantitative. The research findings indicate that Tabari and Beihaqi can be considered among the historians of fatalism, and Yaqubi, Masoudi, Miskawayh, and Moghaddasi can be considered as conditional law-abiding historians.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Divine Providence
  • providence
  • Fatalism
  • Conditional law-abiding
قرآن کریم.
ابن منظور، محمدبن­مکرم (1414)، لسان العرب، ج‏1و۷، بیروت: دار صادر.
ادواردز، پل (1375)، فلسفه تاریخ: مجموعه مقالات از دائرة المعارف فلسفه، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ادیب آل‌ علی، سید محمد (1385)، پرسش‌ها و پاسخ‌هایی درباره مسیحیت، قم: انتشارات مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه علمیه.
بیهقى، ابوالفضل محمد بن حسین (1374ش)، ‏تاریخ بیهقى‏، محقق/مصحح: خلیل خطیب رهبر، چاپ چهارم، تهران‏: مهتاب‏.
حسینی شیروانی، سید مهدی (1396)، «بررسی فلسفه نظری تاریخ در نهج البلاغه؛ مطالعه موردی جبر و اختیار»، فصلنامه علمی ـ پژوهشی پژوهش‌های اعتقادی، کلامی سال هفتم، شماره 25، بهار.
خامه­ای، انور (1381)، تجدید نظر طلبی از مارکس تا مائو، تهران: انتشارات فرزانروز.
خمینی، روح‌الله (1372)، مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایة، مقدمه سید جلال‌الدین آشتیانی، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
ـــــ  (1374)، شرح دعای سحر، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
ـــــ (1374)، تفسیر سوره حمد، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
دبیلیو. اچ. والش (1363)، مقدمه بر فلسفه تاریخ، ترجمه: ضیاء‌الدین علایی طباطبایی، تهران: مؤسسه انتشارات امیر کبیر.
دلشاد تهرانی، مصطفی (1390)، تراز حیات: ساختارشناسی عدالت در نهج البلاغه، تهران: دریا.
رادمنش، عزت‌الله (1379)، مکتب‌های تاریخی و تجددگرایی تاریخ، مؤسسه فرهنگی پیک ستاره دانش.
راغب اصفهانی، حسین ­بن ­محمد (1412ق)، مفردات فی غریب ­القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داودی، دمشق: دار العلم الدار الشامیة.
ـــــ (1383)، مفردات الفاظ قرآن کریم، مترجم: غلامرضا خسروی حسینی،‌ چاپ سوم، تهران: مرتضوی، ذیل واژه «شیء».
راجردی، ویلیمز و جوزف آر.دومینگ (1392)، تحقیق در رسانه‌های جمعی، ترجمه دکتر کاووس سید امامی، تهران: سروش.
زریاب خویی، عباس (1387)، درس گفتارهایی در فلسفه تاریخ، به کوشش حسن توکلی مقدم، حسین صفری‌نیا و فاطمه رضایی شیرازی، تهران: طرح و نشر هامون.
ساروخانی، باقر (1393)، روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی، ج2، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
طالقانی، محمود (1381)، روش تحقیق نظری، تهران: دانشگاه پیام نور.
طباطبایى سید محمدحسین (1417ق)، المیزان فى تفسیر القرآن، ج12و13، چاپ پنجم، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ مدرسین حوزه علمیه قم.
طبرسی، فضل بن حسن (1406ق)، مجمع البیان، ج۵و۶، بیروت: دار المعرفة.
طیب، سید عبدالحسین (1378ش)، أطیب البیان فی تفسیر القرآن، چاپ دوم، ج‏5و9، تهران: اسلام.
طبرى، محمد بن جریر (1387ق)، تاریخ الأمم و الملوک، چاپ دوم، بیروت: دار التراث.
ـــــ (1375ش)، ‏تاریخ طبرى‏، مترجم: ابو القاسم پاینده،‏ تهران:‏ اساطیر‏.
کافی، مجید (1393)، فلسفه نظری تاریخ (مفاهیم و نظریه­ها)، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت.
مجتهدی، کریم (1385)، فلسفه تاریخ، چاپ دوم، تهران: انتشارات سروش.
مسکویه الرازى، ابوعلى (1379ش)، تجارب الأمم، الطبعة الثانیة، تحقیق: ابوالقاسم امامى، تهران: سروش.
ـــــ (1369ش)، تجارب الأمم، ج1، مترجم: ابوالقاسم امامى، تهران: سروش.
 ـــــ (1376ش)، تجارب الأمم، ج5و6، مترجمه: على‌نقى منزوى، تهران: توس.
مسعودى‏، على بن حسین (1409)، مروج الذهب و معادن الجوهر، چاپ دوم، قم:‏ دار الهجرة‏.
مصطفوی، حسن (1380ش)، تفسیر روشن، ج‏4، تهران: مرکز نشر کتاب.
ـــــ (1368)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏6، تهران: وزارت فرهنگ و رشاد اسلامی.
مکارم شیرازی، ناصر و همکاران (1374ش)، تفسیر نمونه، ج‏10، 12و‏5، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
مفتخری، حسین (1391)، مبانی علم تاریخ، تهران: سمت.
مقدسى، مطهر بن طاهر (1374ش)، آفرینش و تاریخ، ترجمه: محمدرضا شفیعى کدکنى، تهران: آگه.
ـــــ (بى‌تا)، البدأ و التاریخ، بور سعید، ناشر: مکتبة الثقافة الدینیة.
مطهری، مرتضی (بی‌تا)، مجموعه آثار استاد شهید مطهری؛ فلسفه تاریخ، ج15، تهران: صدرا.
 نئوندورف، کیمبرلی.ای (1395)، راهنمای تحلیل محتوا، ترجمه: حامد بخشی و وجیهه جلالیان بخشنده، مشهد: انتشارات جهاد دانشگاهی.
یعقوبی، احمد بن ابى‌یعقوب (بی‌تا)، تاریخ یعقوبى، قم: اهل‌بیتD.
ـــــ (1371ش‏)، تاریخ یعقوبى،‏ مترجم: محمدابراهیم آیتى‏، تهران‏: علمى و فرهنگی.