بررسی موضوع و گونه‌های مالیه‌نگاری در چهار سده نخست هجری (مطالعه موردی: دینار و درهم، بازار، خراج و اِقطاع)

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه تاریخ، دانشگاه اصفهان

2 دانشجوی دکتری تاریخ تشیع دانشگاه اصفهان

چکیده

نویسندگان مسلمان از قرون اوّلیه، در کنار تاریخ سیاسی، فرهنگی و اجتماعی، جنبه اقتصادی و مالی حکومت اسلامی را مورد توجه قرار ­دادند و تک­نگاری‌های بسیاری را با موضوعات اقتصادی و مالی تحت عناوینی همچون: اموال، جزیه، صنایع، زکات، خمس، اوزان و مقادیر و اسعار (نرخ‌ها) و مانند آن را تدوین نمودند. از شاخه­های فرعی مالیه­نگاری­ به غیر­ از خمس، زکات و یا جزیه، تدوین آثار در ابواب دینار و درهم، بازار، خراج و اِقطاع می‌باشد. فتوحات و مسائل پیش رو، نیازهای تقنینی و سیاسی حکومت اسلامی و علم‌الاخبار و خبرنگاری، به عنوان سه عامل اصلی باعث توجه نویسندگان به تدوین ­آثار در ابواب دینار و درهم، بازار، خراج و اقطاع بوده است. جنبه سیاسی و حکومتی بودن ابواب دینار و درهم، بازار، خراج و اقطاع، بیشترین تأثیر را بر رویکرد، هدف، جایگاه و گرایش‌های مذهبی نویسندگان و جغرافیای تاریخی و تعدد آثار خراجی داشته است؛ چرا که خراج، به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع مالی دولت اسلامی مطرح بوده است.
با توجه به اینکه چهار موضوع مالی فوق، از جمله امور دیوانی بوده که تحت کنترل و تسلط حاکمیت وقت قرار داشته، ما در این پژوهش برآنیم تا با روش توصیفی ـ تحلیلی، استفاده از منابع اوّلیه و از طریق مطالعه کتابخانه­ای، با بررسی آثارِ به‌نگارش‌درآمده در این ابواب، به بررسی موضوع و گونه­های مالیه نگاری (دینار و درهم، بازار، خراج و اقطاع) در چهار سده نخست هجری بپردازیم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Investigating the Subject and Types of Taxation in the First Four Centuries AH (Case Study: Dinars and Tangles, Bazaar, Tax and cession)

نویسندگان [English]

  • Mohammad Ali Chaloungar 1
  • Fereshte Boosaeidi 2
  • Asghar Montazer Al-qaem 1
1 Professor of History Department, University of Isfahan
2 PhD student in Shiite History, University of Isfahan
چکیده [English]

Muslim writers from the earliest centuries, along with political, cultural, and social history, have payed attention to the economic and financial aspects of Islamic rule, and have edited many manuscripts on economic and financial matters under the titles: Property, ransom, Industries, Zakat, khums, weights and values and exchanges (prices) and like these. There are subdivisions of taxation like preparation of works in the case of Dinar & dirham, Bazaar, tax and cession than Khums, Zakat and ransom. the conquests and issues ahead, legislative and political needs of the Islamic rule and journalism are the three main factors for writer’s attention to preparation of works in Dinar & dirham, bazaar, tax and cession. The political and governmental aspect of Dinar & dirham, market, tax, and cession, had the greatest influence on the approach, purpose, position and religious attitudes of the writers and the multiplicity of fiscal works. Because tax has been as the most important financial resources of Islamic government.
whereas the above four financial issues, including bureaucratic affairs, have been governed by rule of the time, we intend to deal with the subject and types of taxation) dinar & dirham, bazaar, tax and cession) in the first four centuries AH. For this purpose, we use a descriptive-analytical method and firsthand resources with a library study way. in the first four centuries AH.

قرآن کریم.
آئینه­وند،­ صادق (1387)، علم­ تاریخ درگستره تمدن اسلامی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ابن­شهرآشوب، محمد‌بن‌علی (1353)، معالم ­العلماء، عباس اقبال، طهران: بی­نا.
 ابن­فرحون، برهان‌الدین الیعمری ابراهیم‌بن‌علی (بی‌تا)، تحقیق و تعلیق: محمد الأحمدی أبوالنور، القاهرة: دار التراث للطبع والنشر.
ابن­الفوطی،عبدالرزاق‌بن‌أحمد (1416ق)، مجمع ­الآداب فی معجم­ الألقاب، المحقق: محمد الکاظم، ایران: وزارة الثقافة والإرشاد الإسلامی.
ابن­جوزی،عبدالرحمن‌بن‌علی (1358)،المنتظم، ج7، بیروت: دار صادر.
ـــــ (1422ق/1992م)، المنتظم، محقق: محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، الطبعة ­الأولی، بیروت: دار الکتب­ العلمیة.
ابن­کثیر، اسماعیل‌بن‌عمر (1408ق/1988م)، البدایة و النهایة، محقق: علی شیری، الطبعة ­الأولی، بی­جا: دار احیاء التراث العربی.
ابن­خلکان،أحمد‌بن‌محمد (1900م)، وفیات ­الأعیان، محقق: إحسان عباس، ج2و6، بیروت: دار صادر.
ابن­رجب، عبدالرحمن‌بن‌احمد (بی‌تا)،الاستخراج ­لاحکام ­الخراج، تصحیح سیدعبدالله الصدیق، بیروت: دار المعرفة.
ابن­زنجویه، حمید‌بن‌مخلد (1406ق/1986م)، الأموال، تحقیق: شاکر ذیب فیاض، السعودیة: مرکز الملک فیصل للبحوث والدراسات الإسلامیة.
ابن­شبه، عمربن شبه (1399ق)،تاریخ­ المدینة،حققه: فهیم محمد شلتوت، ج1، جدة: طبع على نفقة: السید حبیب محمود أحمد.
ابن­طقطقی،­ محمد‌بن‌علی (1418ق)، الفخری ­فی ­الآداب ­السلطانیة، المحقق: عبدالقادر محمد مایو، بیروت: دار القلم العربی.
ابن­عساکر، علی‌بن‌الحسن (1415ق/1995م)، تاریخ ­دمشق، المحقق: عمرو‌بن‌غرامة العمروی، ج1، بی‌جا: دار الفکر.
­ابن­ندیم، محمد‌بن‌اسحاق (1366)،الفهرست، ترجمه و تحقیق: محمدرضا تجدد،تهران: انتشارات امیرکبیر.
أبوعاصم بشیر، ضیف‌بن‌أبی­بکر (1429ق/2008م)، مصادر الفقه المالکی «أصولاً وفروعاً فی المشرق والمغرب قدیماً وحدیثا»، الطبعة الأولى، بیروت: دار ابن­حزم.
ابویوسف، یعقوب‌بن‌ابراهیم (بی‌تا)، الخراج‌، بیروت: دار المعرفة.
ازرقی، محمد‌بن‌عبدالله (بی‌تا)، أخبار ­مکة، المحقق: رشدی الصالح ملحس، بیروت: دار الأندلس للنشر.
اکبری، کمال (1387)، سیر تطور فقه ­سیاسی شیعه، تهران: طرح­ آینده.
البغدادی، إسماعیل­پاشا (1951م)،هدیة­ العارفین، ج1، بیروت: دار إحیاء ­التراث العربی.
البکری، عبدالله‌بن‌عبدالعزیز (1403ق)، معجم ما استعجم، بیروت: عالم ­الکتب.
بلاذری، أحمد‌بن‌یحیى (1988م)، فتوح ­البلدان، تحقیق: د.یوسف علی طویل، بیروت: دار و مکتبة الهلال.
بیرونی، ابوریحان (1352)، آثار الباقیة، به قلم اکبر داناسرشت، تهران: انتشارات ابن­سینا.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1387)، ترمینولوژی حقوق، چاپ نوزدهم، تهران، انتشارات کتابخانه گنج دانش.
جهشیاری، محمد‌بن‌عبدوس (2004م)، الوزراء والکتاب، تحقیق: مصطفی السقا و دیگران، قاهره: التنفیذ و الطباعة: شرکة الأمل للطباعة و النشر.
حاجی­خلیفه، مصطفی‌بن‌عبدالله (1431ـ1432ق)، کشف­ الظنون، ج6، ­بیروت: دار الفکر.
حموی، شهاب‌الدین ابوعبدالله (1411ق/1991م)، معجم ­الأدباء، ج4و8، بیروت:­ دار الکتب ­العلمیة.
ـــــ (1414ق/1993م)، معجم ­الأدباء، إحسان عباس، الطبعة­ الأولى، بیروت: دار الغرب­الإسلامی.
ـــــ (1995م)، معجم­ البلدان، ج1، بیروت: دار صادر.
الحورانی، یاسر عبدالکریم (1383)،«منابع میراث اقتصادی اسلام»، ترجمه مجید مرادی، فصلنامه اقتصاد اسلامی، سال چهارم: 174ـ 198.
خامنه­ای، سید محمد (1383)، اقطاع و حقوق تقسیم اراضی دولتی، چاپ اوّل، تهران: انتشارات تولید کتاب.
­خطیب­ بغدادی، أحمد‌بن‌علی (1417ق)، تاریخ ­بغداد، تحقیق: ­مصطفى عبدالقادر، بیروت: دار الکتب ­العلمیة.
ذهبی (2003م)، تاریخ­ الإسلام، المحقق: بشار عوّاد معروف، بی‌جا: دار الغرب­ الإسلامی.
ـــــ (1413ق/1992م)، الکاشف فی معرفة من له روایة فی الکتب الستة، المحقق: محمد عوامة أحمد و محمد نمر الخطیب، ­­الطبعة الأولى، جدة: دار ­القبلة للثقافة الإسلامیة، مؤسسة علوم القرآن.
ـــــ (1427ق/2006م)، محمد‌بن‌أحمد، سیر­ أعلام ­النبلاء، القاهرة: دار الحدیث.
رضوی، سیدابوالفضل رضوی (1388)، «درآمدی بر تاریخ­نگاری اقتصادی»، مجله پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، سیستان، شماره 5: 93 ـ 118.
الریس، ضیاءالدین (1373)، خراج و نظام‌های مالی دولت‌های اسلامی، ترجمه فتحعلی اکبری، اصفهان: انتشارات دانشگاه اصفهان.
سالواتوره، دومینیک (1372)، تئوری و مسائل اقتصاد خرد، حسن سبحانی،‌ تهران: نی­ ششم.
سرفراز، علی­اکبر و فریدون آورزمانی (1379)، سکه­های ایران از آغاز تا دوران زندیه، تهران: انتشارات سمت.
شافعی‌، محمد‌بن‌ادریس (بی‌تا)، ­الام‌، به کوشش‌ محمد زهری‌ نجار، ­بیروت‌: دار المعرفة. 
شکوری، ابوالفضل (1380)، درآمدی بر تاریخ­نگری و تاریخ­نگاری مسلمانان، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه.
صابی، هلال‌بن‌المحسن (1986م)، رسوم ­دار الخلافة، المحقق: میخائیل عواد، بیروت: دار الرائد ­العربی.
صدیقی، نجاة­الله (1374)، ­اندیشه‌های اقتصادی مسلمان: بررسی متون معاصر، ترجمه محمدجواد مهدوی، از کتاب مطالعاتی در اقتصاد اسلامی به کوشش احد خورشید، مشهد: انتشارات آستان قدس ­رضوی.
الصفدی، خلیل‌بن‌أیبک (1420ق/2000م)، الوافی ­بالوفیات، المحقق: أحمد­ الأرناؤوط و ترکی­ مصطفى، بیروت: دار إحیاء التراث.
صفری آق‌قلعه، علی (1392)، «بررسی کتاب‌شناسانه آثار استیفاء در دوره اسلامی»، پیام بهارستان، ویژه‌نامه مالیه و اقتصاد، شماره اوّل: 11 ـ 95.
طبری، محمد‌بن‌جریر (1407ق)، تاریخ الأمم والملوک، ج1، بیروت: دار الکتب العلمیة.
طوسی، محمد‌بن‌حسن (1411ق)، الغیبة، قم: مؤسسة ­المعارف­ الاسلامیة.
طهرانی، آقابزرگ (بی‌تا)، الذریعة، الطبعة ­الثانیة، بیروت: دار الاضواء.
ـــــ (1367)، الذریعه، ج7، تهران: چاپخانه مجلس.
عبدالحمید، صائب (1424ق/2004م)، معجم مورخی الشیعة، ج1و2، الطبعة ­الأولی، قم: مؤسسة دائرة المعارف الفقه اسلامی.
عدل، مصطفی (1385)،حقوق مدنی، چاپ دوم، قزوین: انتشارات طه.
عزیزی، حسین (1391)، نقد و بررسی منابع تاریخ فتوح، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
علی سعد، قاسم (1423ق/2002م)، جمهرة تراجم الفقهاء المالکیة، الطبعة الأولى، دبی: دار البحوث للدراسات الإسلامیة وإحیاء التراث.
فراهانی فرد، سعید (1385)، سیاست­های اقتصادی در اسلام، چاپ دوم، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
فیومی، أحمد‌بن‌محمد المقری (بی‌تا)، المصباح ­المنیر فی غریب الشرح ­الکبیر ­للرافعی، بیروت: المکتبة العلمیة.
قدامة‌بن‌جعفر (1981م)، الخراج وصناعة ­الکتابة، بغداد: دار الرشید.
قرشی، یحیی­بن­آدم (بی‌تا)،الخراج‌، بیروت: دار المعرفة.
قلقشندی، أحمد‌بن‌علی (1987م)، صبح ­الأعشى، ج6، دمشق: دار الفکر.
قمی، حسن‌بن‌­محمد (1361)، تاریخ ­قم، ترجمه حسن‌بن‌عبدالملک قمی، تصحیح سید جلال‌­الدین ­طهرانی، تهران: انتشارات توس.
گردیزی، عبدالحی‌بن‌ضحاک (1363)، تاریخ­ گردیزی، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران: دنیای ­کتاب.
ماوردی، علی‌بن‌محمد (1393ق/1973م)، احکام­ السلطانیة، مصر: شرکة مکتبة و مطبعة.
مدرسی­طباطبائی، حسین (1362)، زمین در فقه اسلامی، ج2، بی­جا: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
المرزوقی، أحمد‌بن‌محمد (1417ق)، الأزمنة والأمکنة، بیروت: دار الکتب­ العلمیة.
مسعودی، علی‌بن‌حسین (2536)، مروج الذهب ومعادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج1، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ـــــ ()، التنبیه والاشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ دوم، انتشارات علمی و فرهنگی.
مقریزی، أحمد‌بن‌علی (1418ق)،المواعظ­ والاعتبار، ج2، بیروت: دار الکتب­ العلمیة.
نجاشی، احمد‌بن‌علی (بی‌تا)،الرجال، بی­جا: مرکز نشر کتاب.
یعقوبی، احمد‌بن‌ابی‌یعقوب (1371)، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، ج2، بی­جا: انتشارات علمی و فرهنگی.
یحیى‌بن‌عمر (بی‌تا)، أحکام السوق­ أو النظر والأحکام فی جمیع­أحوال السوق، اعتنى بضبط النص: جلال علی عامر، عن الطبعة: التونسیة.