بررسی جایگاه منابع آبی در مکان‌گزینی دشت توس به عنوان مرکزیت مدنی در سده‌های نخستین اسلامی

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت علمی گروه باستان شناسی دانشگاه بیرجند

2 مدرس گروه باستان شناسی دانشگاه بیرجند

چکیده

در منابع تاریخی از توس پیش از اسلام، اسناد قابل اعتنایی در دست نیست. به نظر می‌رسد این شهر در اواخر دوره ساسانی، از شهرها و مرزداری‌های درجه دوم بر سر راه گرگان و نیشابور به مرو، نسا و باختر بوده است. پس از فتح خراسان در سده اول هجری، این شهر به عنوان یکی از مراکز مهم در خراسان (به انتخاب اعراب)، رونق ویژه­ای یافت و این جریان در دوران خلافت عباسی به اوج خود رسید. توس در سده­های نخستین اسلامی به ناحیه­ای بزرگ و با چهار شهر مهم به نام­های تابران، نوغان، رادکان و تروغبذ اطلاق می‌شد. امروزه مبنای مرکزیت مدنی توس بر اساس داده­های مطالعات این مراکز است. اهمیت منابع آبی دشت توس در انتخاب این ناحیه با توجه به همجواری با نیشابور و مرو را نمی­توان نادیده انگاشت؛ چراکه این ناحیه پیش از هر انتخابی برای تبدیل شدن به شهر، باید پتانسیل اقلیمی لازم برای تبدیل شدن به یه مرکزیت مدنی را داشته باشد. در این پژوهش از متون تاریخی معتبر ادبی، سیاسی و اجتماعی، بررسی سایت­های ساسانی دشت توس و نیز بررسی و تحلیل نظریات محققان معاصر استفاده شده است. پژوهش در این مقاله، توصیفی- تحلیلی است. مبحث اصلی در این مقاله شناخت و بررسی منابع آبی دشت توس، با بررسی منابع مکتوب و غیر مکتوب است. نتایج این پژوهش، منابع آبی دشت توس در اوایل شکل­گیری توس به عنوان یک مرکزیت مدنی را از مهمترین علل مکان‌گزینی توس بر می­شمارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Study the role of Water Resources in Selection of Tous Plain as the Centre in the Early Islamic Centuries

نویسندگان [English]

  • Hossein koohestani 1
  • Reza Khazaei 2
1 Assistant Professor, Department of Archeology, Birjand University:
2 Master of Iranian Studies
چکیده [English]

There are no considerable documents of pre-Islamic Tous in historical sources. It seems that in the late Sassanid period, the city has been among the second-class cities and frontier districts along the Gorgan- Neyshabur route towards Marv, Nisa and Bakhtiari. After the conquest of Khorasan in the first century AH, this city, as one of the most important centers in Khorasan, as chosen by the Arabs, experienced a special boom that peaked during the Abbasid caliphate. In the early Islamic centuries, Tous was referred to a large area with four major cities called Tabaran, Noghan, Radakan and Taroghobaz, that today, the basis for considering Tous as a civic center has been inferred according to the data obtained from the studies of these centers. The importance of water resources of Tous plain in selecting this area given its proximity to Neishabur and Marv cannot be ignored since prior to the selection of this region to become a city this area must have the climatic potential to become a civic center. In the present research, authentic historical texts including literary, political and social sources, surveys of Sassanid sites of Dasht-e Tous, as well as review and analysis of the views of contemporary scholars have been used. The type of research in this paper is descriptive-analytic. The main objective of the current paper is to identify and study the water resources in Tous plain, by examining written and non-written sources. Finally, the results of this study considered the water resources of the Tous plain in the early formation of Tous as a civic center, among the most important reasons for site selection of Tous.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Tous Plain
  • Water Resources
  • Early Islam
  • Site Selection
ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد، تهران، بنگاه ترجمه ونشر کتاب، 1337 .
ابن حوقل، سفرنامۀ ابن حوقل (ایران در صورهَ الارض)، ترجمه و توضیح جعفر شعار، تهران موسسۀ انتشارات امیر کبیر، 1366.
ادریسی، محمد بن محمد بن عبدالله، ایران در کتاب نزهه المشتاق فی اختراق الآفاق ، ترجمه عبد المحمد آیتی، 1388.
اصطخری، ابواسحق ابراهیم اصطخری، به اهتمام ایرج افشار، چاپ سوم،  شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1368.
اعتماد السلطنه، محمدحسن­خان،  مطلع الشمس، جلدهای 3-1، چاپ اول،  نشر پیشگام، 1362.
اعتماد السلطنه، محمدحسن­خان، مرآت البلدان، تصحیح و حواشی عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، انتشارات دانشگاه تهران، 1368.
بارتولد، ولادیمیر واسیلی،  تذکرۀ جغرافیای تاریخی ایران، ترجمه حمزه سردادور، انتشارات توس، 1386.
بدیعی، ربیع، جغرافیای مفصل ایران، جلد اول، انتشارات اقبال، 1367.
بهار، مهرداد، بندهش، چاپ چهارم، انتشارات توس.
بهزادی، رقیه، آریاها و ناآریاها در چشم انداز کهن تاریخ ایران، تهران، انتشارات طهوری، 1383.
بیرونی، ابوریحان، آثار الباقیه، ترجمه اکبر داناسرشت، تهران، موسسۀ انتشارات امیرکبیر، 1363.
پایگاه میراث فرهنگی توس، دی ماه، طرح ویژه آمایش منطقه تاریخی و فرهنگی توس (گزارش منتشر نشده) مهندسین مشاور معماری و شهرسازی آمود، 1385.
جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشای جوینی، تصحیح محمد قزوینی، چاپ دوم، تهران، نقش قلم، 1378.
حاکم نیشابوری، ابوعبدالله، تاریخ نیشابور، ترجمه محمد بن حسین خلیفۀ نیشابوری، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ نیل، 1375.
خادمیان، کاظم، فرهنگ جغرافیایی ایران(خراسان)، بنیاد پژوهش­های آستان قدس رضوی، چاپ اول، موسسه چاپ آستان قدس رضوی، 1380.
دوستخواه، جلیل، اوستا کهن­ترین سرودهای ایرانیان، چاپ پانزدهم، تهران انتشارات مروارید، 1389.
دینوری، ابوحنیفه احمد بن داوود، اخبار الطوال، ترجمه دکتر محمود مهدوی دامغانی، تهران، نشر نی، 1381.
سایکس، سرپرسی، تاریخ ایران، ترجمه محمدتقی فخر داعی گیلانی، جلد اوَل، نشر دنیای کتاب، 1377.
شاهنامۀ فردوسی بر اساس چاپ مسکو، به کوشش حمید سعیدیان، دفتر نشر داد، 1374.
عطاردی، عزیزالله، تاریخ آستان قدس رضوی، جلد اول، انتشارات عطارد، 1371.
قنبری ، احمد، جغرافیای شهرستان چناران، مشهد، انتشارات جام آپادانا، 1381.
کریستین سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران، نشر دنیای معاصر، 1378.
گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن ضحاک بن محمود، زین الاخبار، به اهتمام رحیم رضازاده ملک، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1384.
لسترنج، گای، جغرافیای تاریخی سرزمین­های خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1364.
مستوفی ، حمدالله، تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران، موسسۀ انتشارات امیر کبیر، 1364.
مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، چاپ اوّل، تهران ، نشر دنیای کتاب، 1362.
مقدسی، مطهر بن طاهر، آفرینش و تاریخ، مقدمه ترجمه و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، مجلد چهارم تا ششم ، تهران، انتشارات آگاه، 1374.
مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمه علی نقی منزوی، ج2، تهران شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، 1361.
موسوی، سیدمحمود، توس شهر خفته در تاریخ، معاونت پژوهشی سازمان میراث فرهنگی کشور، 1370.
میرزا قهرمان امین لشکر، روزنامه سفر خراسان به همراهی ناصرالدین شاه، به کوشش ایرج افشار و محمد کتابخانه منوچهری،1374 .
نولدکه، تئودور، تاریخ ایرانیان و عرب­ها در زمان ساسانیان، ترجمه عباس زریاب خویی، چاپ دوم، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1378.
علیشیر نوایی، میر نظام الدین، تذکرة مجالس النفائس، به معرفی و اهتمام علی اصغر حکمت،  نشر، 1363.
عبدلی، محمد و راضیه گرگینی، تاریخ و جغرافیای تاریخی جادۀ ابریشم، جلد دوم، تهران،  موسسۀ انتشاراتی جمال هنر، 1391.
خزاعی، رضا، مفهوم شهروندی در شهر ساسانی، بیرجند، نشر چهاردرخت، 1395.
سیدی، مهدی و محمدجعفر یاحقی،  نام­آوران طوس، مشهد، انتشارات آهنگ قلم، 1393 .
لوکونین، ولادیمیر گریگوریچ.، تمدن ایران ساسانی، ترجمۀ عنایت­الله رضا، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1372.
آورزمانی، فریدون، جغرافیای تاریخی ایران زمین ، تهران، مؤسسۀ فرهنگی و انتشاراتی پازینه، 1391.
مارکوارت، یوزف، ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی، ترجمۀ مریم احمدی، تهران، انتشارات اطلاعات، 1373.
باسورث، کلیفورد ادموند، تاریخ غزنویان، ترجمه حسن انوشه، جلد اول و دوم،  تهران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، 1378.
حافظ ابرو، زبدة التواریخ، جلد دوم، مقدمه، تصحیح و تعلیقات کمال حاج سیدجوادی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380.
اشپولر، برتولد، تاریخ مغول در ایران، ترجمۀ محمود میر آفتاب، انتشارات علمی و فرهنگی، 1372.
ابن اثیر، عزالدین، تاریخ کامل، ترجمه محمدحسن روحانی، انتشارات اساطیر، بی­جا، بی­تا.
مدیر شانه­چی، کاظم، مزارات خراسان، چاپخانه دانشگاه مشهد، 1345 .
دینوری، ابوحنیفه احمد بن داوود، اخبار الطوال، ترجمۀ دکتر محمود مهدوی دامغانی، تهران، نشر نی، 1381.
یعقوبی، احمد بن ابی­یعقوب(ابن واضح یعقوبی)، البلدان، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1381.
گزیده­های زاد اسپرم، ترجمه محمدتقی راشد محصل، تهران، موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1366.
یوسفی­فر ، شهرام، شهر و روستا در سده­های میانه تاریخ ایران، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1390 .
مهرآفرین، رضا، شهرهای ساسانی، تهران، انتشارات سمت، 1393.
لباف خانیکی، رجبعلی و محمود بختیاری شهری، طرح شناخت تابران ،گزارش منتشر نشده، 1379-80،آرشیو سازمان میراث فر هنگی خراسان.
لباف خانیکی، رجبعلی و  محمود بختیاری شهری و دیگران، شناخت تابران(توس)، انتشارات آهنگ قلم، 1393.
لباف خانیکی ، رجبعلی، دشت توس از دیدگاه باستان­شناسی، کتاب پاژ (ویژه­نامه توس و فردوسی) چاپخانه روزنامه قدس، 1373.
لباف خانیکی، رجبعلی، سیمای میراث فرهنگی خراسان، چاپ اوَل، تهران، انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور، 1378.
سلطان زاده، حسین، تاریخ مختصر شهر و شهرنشینی در ایران  از دوره باستان تا 1355 ه .ش، انتشارات چهارطاق، 1390 .
پیگولوسکایا ، نینا ویکتوروونا، شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، ترجمه عنایت الله رضا، انتشارات علمی و فرهنگی، 1367.
بهار، مهرداد، بندهش، چاپ چهارم انتشارات توس، 1390.
البلاذری ، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ترجمه آذرتاش آذرنوش، به تصحیح علامه محمد فرزان، نشر سروش، 1364.
بختیشاه الغازی سمرقندی، امیر دولتشاه بن علا الدوله، تذکرهّ الشعراء، به همت محمد رمضانی، انتشارات پدیده، 1366.
بهرام سلطانی، کامبیز، مجموعه مباحث و روش­های شهر سازی ،( محیط زیست )، چاپ دیبا، 1371.
پایگاه میراث فرهنگی توس، دی ماه، طرح ویژه آمایش منطقۀ تاریخی و فرهنگی توس (گزارش منتشر نشده) مهندسین مشاور معماری و شهرسازی آمود، 1385.
حدود العالم من المشرق الی المغرب، (بی نا) به کوشش منوچهر ستوده، انتشارات کتابخانۀ طهوری، 1362.
احمد بن عمر بن رسته معروف به ابن رسته، اعلاق النفسیه،  ترجمه و تعلیق حسین قره چانلو، تهران، موسسه انتشارات امیر کبیر، 1365.
 
Napier, captain, 1874, collection of journals and reports on London, a special duty in Persia-
Manfered mayrhofer. iranischer personennamenbuch. wien .1966
Edith porada ، iran ancient ،paris ،1963
Altiranische. worterbuc.1979 rev. by bartholomae. chiristian. waltet de gruyter. berlin