واکاوی تأثیر برخی باورهای کلامی بر تحلیل تاریخ اسلام با رویکرد آسیب‌شناختی

نویسندگان

1 دانشیار گروه الهیات دانشگاه اراک

2 استادیار گروه تاریخ دانشگاه اراک

چکیده

ذهن روایتگر مورخ، هیچ‌گاه مانند آینه نبوده است که رویدادها را بدون کمی‌وکاستی، تحلیل و انعکاس نماید. ازاین‌رو، ایده بی‌طرفی در تاریخ‌نگاری، نه شدنی است و نه طرف‌داری دارد. در این میان، به نظر می­رسد پیش‌فرض‌ها و باورها، بیشترین تأثیر را در این باره داشته و باورهای کلامی، عمیق‌ترین اثر را در حوزه تاریخ‌نگاری دینی از خود به جای گذاشته‌اند که بی‌توجهی به عامل مذکور، پژوهش‌های تاریخی، به‌خصوص تحلیل را با مشکل مواجه می‌سازد.
نوشتار حاضر، در پی پاسخ به سه پرسش اصلی ذیل می‌باشد: 1. باورهای کلامی چه تأثیری در تحلیل رویداد‌های تاریخی دارند؟ 2. آیا راهکاری برای ارزیابی تحلیلی نسبتاً صحیح از میان تحلیل‌های کلام‌محور وجود دارد؟ 3. در بهره‌مندی از باورهای کلامی چه موانع و آسیب‌هایی وجود دارد؟ در پاسخ باید گفت که دستاوردهای پژوهش، حاکی از آن است که تأثیر باورهای کلامی بر تحلیل رویدادهای تاریخی را در مباحثی مانند فرضیه‌سازی و توجیه و تأویل می‌توان مشاهده نمود؛ چنان‌که ارزیابی باورهای کلامی و بررسی استحکام و خاستگاه آنها و توجه به شواهد و قراین تاریخی، کمک شایانی به تشخیص تحلیل صحیح از غیرصحیح بر پایه باورهای کلامی دارد.
حصرگرایی، تعمیم‌گرایی، بی‌توجهی به لُبّی بودن باورهای کلامی، نبود مطالعات تاریخی درباره باورهای کلامی و مسلّم‌پنداری برخی باورهای کلامی را می‌توان از آسیب‌های استفاده از چنین باورهایی در حوزه تاریخ دانست که در مقابل، توجه به خاستگاه باورهای کلامی، لُبّی بودن باورهای کلامی و مطالعات تاریخی، در کاستن این آسیب‌ها مؤثر است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Investigating the Impact of Some Theological Beliefs on the Analysis ofIslamic History with a Pathological Approach

نویسندگان [English]

  • Ali Hasanbagi 1
  • Mohammad Hasan Beigi 2
1 Associate professor, Department of Theology, Arak University
2 Assistant Professor, Department of History, Arak University
چکیده [English]

The narrator's mind of a historian has never been like a mirrorto
reflect the events exactly. Therefore, the idea of neutrality in
historiography is neither feasible nor has any follower. In themeantime,
assumptions and beliefs seem to have had the most impact, and
Theological beliefs have had the most profound impact on religious
historiography. Ignoring this factor makes historical research,
especially analysis, difficult.
The present article seeks to answer the following three main
questions: 1- What effect do Theological beliefs have on the analysis of
historical events? 2- Is there a solution to the relatively correct
analytical evaluation among theological-based analysis? 3- Whatare
the obstacles and harms in usingtheological beliefs? In response, the
research findings suggest that the impact of theological beliefs on the
analysis of historical events canbe seen in issues such as hypothesis,
justification, and interpretation; Evaluating theological beliefs and
examining their strength and origin, and considering historical
evidence, can help to distinguishcorrect analysis from inaccurate based
on theological beliefs. limitationism, generalizationism, incuriosity for
the theological beliefs, lack ofhistorical studies of theological beliefs,
and the certainty on some of theological beliefs, can be harms by the
use of such beliefs in history. In return, Considering the origins of
theological beliefs, the verbal beliefs, and historical studiesare
effective in reducing these harms.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Analysis
  • History of Islam
  • Theological Beliefs
  • Obstacles and harms
قرآن کریم.
آخوند خراسانی، محمدکاظم (1409ق)، کفایة الاصول، قم: مؤسسة آل‌البیتD.
آقا جاری، هاشم(1377ش)، جهان اسلام، شماره1217-1223.
ابراهیم حسن، حسن (1376ش)، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ابو القاسم پاینده، تهران: جاویدان.
ابن‌ابی‌الحدید، عزالدین عبدالحمید (بی‌تا)، شرح نهج البلاغه، تهران: جهان.
ابن‌حجر، احمد‌بن‌علی (1415ق)، الاصابة، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن‌ابی‌شیبه کوفی، محمد‌بن‌عثمان (1409ق)، المصنّف، بیروت: دار الفکر.
ابن‌تیمیه، احد‌بن‌عبدالحلیم (بی‌تا)، منهاج السنة النبویة، قاهره و ریاض: مکتبه الجمهوریة و مکتبة الریاض الحدیثة.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن (1391ق)، تاریخ ابن‌خلدون، بیروت: اعلمی.
ابن‌سعد، محمد (1414ق)، الطبقات الکبری، بیروت: دار الفکر.
ابن‌شهر آشوب، محمدبن‌علی (1376ق)، مناقب آل ابی‌طالب، نجف اشرف: مطبعة الحیدریة.
ابن‌طاووس، علی‌بن‌موسی (1414ق)، الملهوف علی قتلی الطفوف، بی‌جا: دار الاسوة للطباعة و النشر.
ابن‌قولویه، محمد‌بن‌جعفر (1375ش)، کامل الزیارات، تهران: صدوق.
ابن‌کثیر، اسماعیل‌بن‌کثیر (1408ق)، البدایة و النهایة، بیروت: دار احیأ التراث العربی.
ابن‌هشام، عبدالملک‌بن‌هشام (بی‌تا)، السیرة النبویة، بیروت: دار إحیا التراث العربیة.
ابن‌بکار، زبیربن‌بکار (1374ش)، الموفقیات، قم: شریف الرضی.
ابوریه، محمود (1375ش)، اضواء علی السنة المحمدیة، قم: انصاریان.
استادی، رضا (1379ش)، «پاسخی به چالش‌های فکری در بحث امامت و عصمت»، معرفت، سال نهم، شماره پنجم: 8-14.
اشعری، علی‌بن‌اسماعیل (1400ق)، مقالات الاسلامیین، بی‌جا: هلموت ریترز.
اصفهانی، ابوالفرج (1374ش)، مقاتل الطالبیین، قم: رضی.
امینی، عبدالحسین (1416ق)، الغدیر، قم: مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة.
بحر العلوم، محمدمهدی (1363ش)، الفوائد الرجالیة، طهران: مکتبة الصادق.
بخاری، محمد‌بن‌اسماعیل (1401ق)، صحیح البخاری، بیروت: دار الفکر.
بلاذری، احمد‌بن‌یحیی (1424ق)، انساب الاشراف، بیروت: دار الفکر.
بهبودی، محمدباقر (1368ش)، سیره علوی، تهران: مؤلف.
بهسودی، محمدسرور (۱۴۱۷ق)، مصباح الاصول، قم: مکتبة الداوری.
تبریزی، جواد (1425ق)، صراط النجاة، قم: برگزیده.
تستری، محمدتقی (1425ق)، قاموس الرجال، قم: موسسة النشر الاسلامی.
جعفریان، رسول (1388ش)، اسئلۀ یوسفیه؛ مکاتبات میریوسف‌علی استرآبادی و شهید قاضی نورالله، تهران: کتابخانه مجلس.
جلیلیان، حمید؛ ایازی، سید محمدعلی (1396)، «معیارسنجی باورهای کلامی در ارزیابی روایات تاریخی در الصحیح من سیرة النبی الاعظمs»، مجله پژوهشنامه تاریخ اسلام، شماره 27.
حسن بگی، علی (1386ش)،‌ «فتوحات پس از پیامبرs؛ زمینه‌ها و پیامدها»، مجله مشکوة، شماره 94.
ـــــ (1395ش)، «دانشوران شیعی و نقد گزارش‌های تاریخی بر پایه باورهای کلامی»، شیعه‌شناسی، شماره 54.
ـــــ (1382ش)، «عدالت صحابه»، پژوهش‌های فلسفی کلامی، شماره 1و2.
ـــــ (1390ش)، «بازکاوی تأثیر باورهای اعتقادی بر تاریخ‌نگاری اسلامی»، مجله مشکوة، شماره 113.
حسینی جلالی (1413ق)، تدوین السنة الشریفه، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
حضرتی، حسن (1380ش)، تأملاتی در علم تاریخ و تاریخ‌نگاری اسلامی، تهران: نقش جهان.
حکیم، سید صاحب (۱۴۱۶ق)، منتقی الاصول، بی‌جا: الهادی.
حلی، حسن‌بن‌یوسف (1407ق)، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
خویی، ابوالقاسم (۱۴۱۰ ق)، اجود التقریرات، قم: مطبوعات دینی.
ـــــ (1416ق)، البیان، بی‌جا: امید.
ذهبی، احمدبن‌عثمان (1382ق)، میزان الاعتدال، بیروت: دار المعرفة.
رشید رضا، محمد (بی‌تا)، المنار، بیروت: دار الفکر.
رضوی اردکانی، ابوفاضل (1375ش)، ماهیت قیام شهید فخّ، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1386ش)،‌ نقش بر آب، تهران: معین.
سبحانی، جعفر (۱۴۱۰ق)، تهذیب الاصول، قم: دار الفکر.
ـــــ (1389ش)، منشور عقاید امامیه، قم: توحید.
سنقری حائری، محمدعلی (1381ش)، چهره گشایی دختران امام حسینA، قم: انتشارات چاف.
سیدمرتضی (1413ق)، الفصول المختاره، قم: المؤتمر العالمی، لألفیة الشیخ المفید.
ـــــ (1377ش)، تنزیه الانبیاء، ترجمه امیر سلمانی رحیمی، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
شرفی، عبدالمجید (1393ش)، اسلام میان حقیقت و تجلی تاریخی، ترجمه عبدالله ناصری، تهران: انتشارات کویر.
شهرستانی، محمد‌بن‌عبدالکریم (بی‌تا)، الملل و النحل، قاهره: مکتبة الانجلو المصریة.
شهرستانی، علی (1418ق)، منع تدوین الحدیث، بیروت: مؤسسة الاعلمی.
شهیدی، جعفر (1383ش)، تاریخ تحلیلی اسلام، تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی و مرکز نشر دانشگاهی.
صادقی کاشانی، مصطفی (1397ش)، درآمدی بر مبانی کلامی تاریخ‌نگاری اسلامی، تهران: انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
صالحی نجف‌آبادی، نعمت‌الله (1368ش)، شهید جاوید، تهران: رسا.
ـــــ (1384ش)، قضاوت زن در فقه اسلامی، تهران: انتشارات امید فردا.
صدر، حسن (بی‌تا)، تأسیس الشیعة، تهران: اعلمی.
صدوق، محمد‌بن‌علی (1371ش)، الاعتقادات، قم: المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید.
ـــــ (1404ق)، عیون اخبار الرضا، بیروت: مؤسسة الاعلمی.
ـــــ (1404ق)، من لایحضره الفقیه، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
طباطبایی، محمدحسین (1363ش)، المیزان، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
طبرسی، احمد‌بن‌علی (1422ق)، الاحتجاج، تهران: اسوه.
طبرسی، فضل‌بن‌حسن (1415ق)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة الاعلمی.
طبری، محمد‌بن‌جریر (بی‌تا)، تاریخ الطبری، بیروت: دار التراث.
طوسی، محمدبن‌حسن (1348ش)، اختیار معرفة الرجال، مشهد: دانشگاه فردوسی.
عسکری، مرتضی (1416ق)، معالم المدرستین، توحید.
فاضل مقداد، مقداد‌بن‌عبدالله (1380ش)، اللوامع الالهیّة فی المباحث الکلامیة، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
فیاض، محمداسحاق (۱۴۱۰ ق)، محاضرات، بی‌جا: دار الهادی.
کلینی، محمد‌بن‌یعقوب (1365ش)، الکافی، طهران: دار الکتب الاسلامیة.
لاری، عبدالحسین (1364ش)، المعارف السلمانیة، تهران: نمایشگاه و نشر کتاب.
مالک، مالک‌بن‌انس (1406ق)، الموطّا، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
محمدی ری‌شهری، محمد (1421ق)، موسوعة الامام علی‌بن‌ابی‌طالبA، قم: دار الحدیث.
مجتهدی سیستانی (1393ش)، صحیفه مهدیه، قم: نشر الماس.
مجلسی، محمدباقر (1386ش)، بحار الأنوار، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
مدرسی طباطبایی، حسین (1386ش)، مکتب در فرایند تکامل، تهران: کویر.
قادری، منیر؛ اسماعیلی، حبیب‌الله (1389ش)، جستارهایی در تاریخ و تاریخ نگاری، تهران: خانه کتاب.
مرتضی العاملی، جعفر (1420ق)، الصحیح من سیرة النبی الاعظم(ص)، بی‌جا: بی‌نا.
ـــــ (1369ش)، تحلیلی بر زندگانی سیاسی امام‌حسن(ع)، ترجمۀ محمد سپهری، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
مسلم، مسلم‌بن‌حجاج (1420)، صحیح مسلم بشرح الامام النووی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
مطهری، مرتضی (1369ش)، فلسفه تاریخ، تهران: صدرا.
ـــــ (1379ش)، مجموعه آثار، قم و تهران: صدرا.
مظفر، محمدحسین (1385ش)، پژوهشی در باب علم امامA، ترجمه دکتر علی شیروانی، قم: انتشارات دار الفکر.
مظفر، محمدرضا (بی‌تا)، عقائد الامامیة، بی‌جا: بی‌نا.
معارف، مجید (1377ش)، تاریخ عمومی حدیث، تهران: کویر.
معرفت، محمدهادی (1413ق)، صیانة القرآن من التحریف، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
والش، اچ، دبلیو (1363ش)، مقدمه‌ای بر فلسفه تاریخ، ترجمه ضیاء‌الدین علائی طباطبایی، تهران: امیر کبیر.