نظام قضایی بخارا از تشکیل حکومت منغیت تا تسلط روسیه (1166 ـ 1285ق/1753 ـ 1868م)

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ دانشگاه تهران

2 فارغ التحصیل کارشناسی ارشد رشته تاریخ گرایش مطالعات قفقاز و آسیای مرکزی از دانشگاه تهران

چکیده

مقصود اصلی این نوشتار، فهم سازوکار تشکیلات قضایی حکومت منغیت‌ها بر بخارا، تا ابتدای تسلط روسیه بر این خان‌نشین است. رابطه معناداری میان سه خان‌نشین بخارا، خوقند و خیوه ازنظر ساختار قضایی در این دوره تاریخی وجود داشت که از مذهب حنفیِ غالب در فرارود ناشی می‌شد. حاکمیت منغیت‌ها بر بخارا، از اهمیت بیشتری نسبت به دو خان­نشین دیگر برخوردار بود؛ زیرا بخارا از نظر عمل به دستورهای شریعت، به­عنوان الگو به شمار می‌رفت. بر این اساس، تلاش شده تا به تقسیمات اداری و تشکیلات سازمانی نظام قضاییِ مستقر در خان‌نشین بخارا و ذکر مقامات قضایی و وظایف آن‌ها و همچنین، انواع محاکم، جرایم و مجازات‌های رایج مورد بررسی قرار گیرد.
نتایج پژوهش نشان می‌دهد که مقامات قضایی، عمدتاً از جاده حق و انصاف خارج شده، به تاراج مردم مشغول بودند و با بی‌توجهی امیر بخارا بر نظارت دقیق و مستمر بر این تشکیلات، ظلم و تعدی و عدم رسیدگی به مرافعات مردم بخارا بسیار چشمگیر بود. به‌طورکلی، دستگاه قضایی در بخارا در این دوره تاریخی، قادر نبود حق و عدالت را در جامعه برقرار نماید.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Bukhara's judicial System, From the Formation of the Manqit Governmentto the Domination of Russia (1166 ـ1285/1753 ـ1868)

نویسندگان [English]

  • Hasan Zandie 1
  • Masoud Tamiji 2
1 Assistant Professor, Department of History, University of Tehran
2 M.A. in Caucasus and Central Asian Studies from the University of Tehran
چکیده [English]

The main purpose of this article is perception of judicial organization
in Manqit government over Bukhara, up to the beginning of Russia
domination on this Khanate. There was a meaningful relation in the case
of judicial formation between three Khanates Bokhara, Khughand and
Khive in this period that derived from majority Hanafi religion in
Fararoud. Domination of Manqits over Bokhara was more important
than the other Khanates. Because Bokhara included as an examplein
the case of operating tradition rules. Accordingly, it has attempted to
examine the administrative and organizational divisions of the judicial
system in Bukhara Khanate and tomention the judicial authorities and
their duties as well as the types of courts, crimes and common
punishments. The results of the study show that the judicial authorities,
mostly out of the way of justice, were plundering the people, and with
Amir Bukhara's inattention to strict and constant oversight of the
organization, the oppression and cruelty of the Bukhara people was very
significant. In general, the judiciary in Bukhara, during this historic
period, was not able to establishright and justice in society.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Judicial System
  • Manqit government
  • Justice
  • Bukhara
  • Courts
  • Punishment

الف. کتاب

اتاماژور، کستنکوکاپیتان (1383)، شرح آسیای مرکزی و انتشار سیویلیزاسیون روسی در آن با نقشه ممالک آسیای مرکزی، ترجمه مادروس داودخانف، به اهتمام مؤتمن السلطان صنیع الدوله، تصحیح و تحشیه غلامحسین زرگری‌نژاد، تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
اسکرین، فرانسیس هنری و ادوارد دنیس راس (1389)، تاریخ ماوراءالنهر در قرون جدید، ترجمه میرزا احمدخان سرتیپ، به کوشش احمد شعبانی و صمد اسماعیل‌زاده، تهران: بنیاد موقوفات دکتر افشار.
اشپولر، برتولد، الکساندر بنیگسن و دیگران (1376)، آسیای میانه (مجموعه مقالات تاریخی)، ترجمه کاوه بیات، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
اعثم کوفی، محمدبن‌علی (1372)، الفتوح، ترجمه محمدبن‌احمد مستوفی هروی، مصحح غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
بارتولد، واسیلی ملادیمیر (1376)، تاریخ ترک‌های آسیای مرکزی، ترجمه غفار حسینی، تهران: انتشارات توس.
بلجوانی، محمدعلی‌بن‌محمد (1384)، تاریخ نافع، به کوشش احرار مختار، تهران: وزارت امور خارجه، مرکز چاپ و انتشارات.
بیلی، ف.م (1369)، مأموریت به تاشکند، ترجمه پرویز محبت، تهران: انتشارات اطلاعات.
رجایی بخارایی، احمدعلی (1375)، لهجه بخارایی، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی، چاپ دوم.
سارلی، اراز محمد (1364)، ترکستان در تاریخ (نگرشی بر ترکستان در نیمه دوم قرن نوزدهم)، تهران: انتشارات امیرکبیر.
شکوری بخارایی، محمدجان (1380)، صدر بخارا: تک‌نگارشی در تحولات سیاسی ـ اجتماعی بخارای شریف طی نیمه پایانی امارت خاندان منغیت بر اساس آثار شریف جان مخدوم صدرضیاء، به اهتمام صفا اخوان برای مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، تهران: وزارت امور خارجه.
صفت‌گل، منصور و نوبوآکی کندو (1385)، پژوهشی در باره مکتوبات تاریخی فارسی ایران و ماوراءالنهر (صفویان، اوزبکان و امارت بخارا) همراه با گزیده مکتوبات، مؤسسه مطالعات زبان‌ها و فرهنگ‌های آسیا و آفریقا، دانشگاه مطالعات خارجی توکیو.
عینی، صدرالدین (1362)، یادداشت‌ها، به کوشش سعیدی سیرجانی، تهران: انتشارات آگاه، چاپ یکم.
ـــــ (1381)، تاریخ انقلاب فکری در بخارا، تهران: انتشارات سروش.
فضایی، یوسف (1382)، تحقیق در تاریخ و عقاید مذاهب اهل‌سنّت و فرقه اسماعیلیه، تهران: آشیانه کتاب.
گروسه، رنه (1353)، امپراطوری صحرانوردان، ترجمه عیسی بهنام، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
مخدوم دانش، احمد (1960م)، مختصری از تاریخ سلطنت خاندان منغیتیه، به اهتمام و تصحیح عبدالغنی میرزایف، استالین آباد، نشریات دولتی تاجیکستان.
منشی، محمد یوسف (1380)، تذکره مقیم خانی (سیر تاریخی، فرهنگی و اجتماعی ماوراءالنهر در عهد شیبانیان و اشترخانیان 1116-906ق)، مقدمه، تصحیح و تحقیق از فرشته صرافان، تهران: مرکز نشر میراث مکتوب.
موجانی، سید علی (1390)، سرود اهل بخارا: حکایت کتابخانه خصوصی قاضی میرزا محمدشریف جان مخدوم صدر ضیاء آخرین قاضی القضات بخارای شریف، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
موزر، هنری (1336)، سفرنامه ترکستان و ایران، ترجمه علی مترجم (مترجم مخصوص ناصرالدین‌شاه)، به کوشش محمد گلبن، تهران: انتشارات سحر.
وامبری، آرمینیوس (1380)، تاریخ بخارا از کهن‌ترین روزگاران تا کنون، ترجمه سید محمد روحانی، تهران: سروش.
ـــــ (1370)، سیاحت درویشی دروغین در خانات آسیای میانه، ترجمه فتحعلی خواجه نوریان، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
وزیر مرو، محمدکاظم مروی (1364)، عالم‌آرای نادری، ج 2، ترجمه عنایت‌الله رضا، تصحیح و مقدمه محمدامین ریاحی، تهران: کتاب‌فروشی زوار.
وفا کرمینگی، محمد قاضی (1394)، تحفة الخانی (تاریخ برآمدن و نخستین سال‌های امارت منغیتیه در آسیای مرکزی)، پژوهش، تصحیح و توضیحات از منصور صفت‌گل با همکاری نوبوآکی کندو، توکیو: مؤسسه مطالعات زبان‌ها و فرهنگ‌های آسیا و آفریقا.
Morrison, A.S, Russian rule in Samarkand (1868-1910), A Comparison with British India, Oxford University Press, 2008.
Skrine, Francis Henry and Edward Denison Ross, The Heart of Asia, A history of Russian Turkestanand Central Asian Khanatesfromthe earliest times, London, 1899.

ب. مقاله

1. ابراهیمی، سیده‌فهیمه (1393)، «مناسبات علمای سنّتی بخارا (قدیم‌گرایان) با نواب حکومت تزاری (1917-1868م)»، پژوهش‌نامه انجمن ایرانی تاریخ، سال ششم، شماره بیست‌ویکم، پاییز.
2. امیری، آبتین (1392)، «اهمیت قضاوت و استقلال قضات در حقوق اسلامی»، فصلنامه علمی ـ تخصصی حبل‌المتین، دوره دوم، شماره سوم و چهارم، پاییز.
3. برات، شمسا (1385)، «خاندان منغیتیه در امارت بخارا (از برآمدن تا آمدن روسیه)»، فصلنامه تخصصی فقه و تاریخ تمدن، شماره 10، زمستان.
4. حسینی، سیدمحمد (1394)، «بخارا و نقش سامانیان در شکوفایی آن»، فصلنامه تاریخ اسلام، سال شانزدهم، شماره 2، تابستان.
5. عبدالله‌زاده، شیرزاد (1387)، «روشنفکری و تلاش برای اصلاح شعور دینی در آسیای میانه»، رودکی، دوره 9، شماره 19، بهار و تابستان.
6. فروزانی، سید ابوالقاسم (1391)، «علل بنیانگذاری سلسله محلی آل مازه در بخارا»، پژوهش‌نامه تاریخ‌های محلی ایران، سال اوّل، شماره 1، پاییز و زمستان.
7. مرتضوی، عبدالصمد (1390)، «جایگاه حدیث و قیاس نزد ابوحنیفه»، فصلنامه مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی (فروغ وحدت)، سال هفتم، شماره 25، پاییز.