تحلیل تاریخی دلایل گسترش نداشتن و ماندگاری مذهب تشیع در مغرب اسلامی

نویسندگان

1 دکترای تاریخ اسلام، دانشگاه اصفهان

2 کارشناس ارشد تاریخ اسلام، دانشگاه اصفهان

3 گروه تاریخ - دانشکده ادبیات - دانشگاه صفهان- اصفهان ایران

چکیده

پس از تماس اسلام با مغرب در جریان فتح­های اسلامی، اهالی مغرب به­دنبال عملکرد نخبگان جامعه و به­تناسب، ویژگی­های ایدئولوژیکی و ژئوپلیتیکی خویش، پذیرای اندیشه‌های فرقه­ها و مذاهب اسلامی گردیدند. مذهب تشیع نیز از این قاعده مستثنا نبود. بر این اساس، پژوهش حاضر درصدد است با روش توصیفی ـ تحلیلی و بر پایه منابع کتابخانه‌ای، با در نظر گرفتن مؤلفه‌هایی همچون عملکرد نخبگان جامعه و شرایط اجتماعی مغرب، موانع موجود در مسیر رشد و توسعه تشیع در مغرب را بررسی و تحلیل نماید که از این موانع، می‌توان به ناکامی رهبران شیعی در اغنای خواسته‌های مردم، موضع فقهای مالکی، موضع خصمانه خلافت عباسی و امویان اندلس با شیعه و فعالیت‌های صوفیان به‌عنوان رقیبی قَدَر، همخوانی خوارج با خُلق‌وخوی اهالی مغرب، طبع سرکش و استقلال‌طلبی قبایل بربر، گریز بربرها از تعصبات مذهبی و گرایش به عقاید ساده و بی‌پیرایه، اشاره کرد.
با تبیین آسیب‌شناسی تشیع در مغرب اسلامی، می‌توان دریافت که چرا در بین فرقه­های شیعی، تنها زیدیه، اسماعیلیه و موسویه به مغرب راه یافتند و همین فرقه‌ها نیز در مقایسه با نحله و مذاهبی همچون مذهب مالکی و مسلک تصوف، از اقتدار و ماندگاری کمتری برخوردار بوده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Historical Analysis of the Reasons for the Non spread and Durability of Shiite Religion in Islamic Maghreb

نویسندگان [English]

  • Parvin Asghari 1
  • Leila Ahmadian 2
  • Mohammad Ali Chaloungar 3
1 PhD in Islamic History, University of Isfahan
2 MA in Islamic History, University of Isfahan
3 Professor of Islamic History and Faculty of Isfahan University
چکیده [English]

Following Islam's contact with the Maghreb during the Islamic
conquests, the Maghreb began to adopt thoughts of the Islamic sects
and religions, seeing actions of society elites, and according to its
ideological and geopolitical features. The Shiite religion was one of
them too. Accordingly, the present study seeks to analyze obstacles in
growth and development of Shiites in the Maghreb, using descriptiveanalytical and library-based method, considering components such as
the action of elites in societyand social conditions in Morocco. These
obstacles include the failure of Shiite leaders to satisfy the demands of
the people, the position of Maliki jurists, the hostile position of the
Abbasid caliphate and the Umayyad Andalusians with the Shiites and
the activities of the Sufis as a hard rival, accommodation of the
Khawarij, with the Maghreb’s people, The rebellious nature and
Independence of the Berber tribes, The barbarians' escape from
religious prejudice and tendencyto simple and freestanding beliefs.
By explaining the pathology of Shi'ism in Islamic Maghreb, it can
be seen that why among the Shiitesects, only Zaydiyyah, Ismaili, and
Moussavi pervaded to Maghreb, and these same sects had a less power
and durability, compared with thesects such as Maliki and Sufis.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Maghreb
  • Berber
  • Shiite
  • Sufism
  • Khawarij
  • Caliphate
‌ابن‌‌ابی‌زرع (1972م)، انیس المطرب بروض القرطاس فی اخبار ملوک المغرب و تاریخ مدینة فاس، رباط: دارالمنصور.
ابن‌‌فضل‌الله عمر‌ی، احمد‌بن‌یحیی (1424ق)، مسالک الأبصار فی ممالک الأمصار، ابوظبی: المجمع الثقافی، چاپ اوّل.
ابن‌الأثیر، عزالدین أبوالحسن على (1385ق/1965م)، الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر.
ابن‌‌الصغیر (1375)، تاریخ بنی‌رستم، ترجمه حجت‌الله جودکی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات، چاپ اوّل.
ابن‌تغر‌ی برد‌ی، یوسف‌بن‌تغر‌ی برد‌ی (1392ق)، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، 16جلد، وزارة الثقافة و الارشاد القومی، قاهره: المؤسسة المصریة العامة، چاپ اوّل.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن‌بن‌محمد (1408ق/1988م)، دیوان المبتدأ و الخبر فى تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذو‌ی الشأن الأکبر، تحقیق خلیل شحادة، بیروت: دار الفکر، الطبعة الثانیة.
ابن‌خلدون (1959م)، شفاء السائل، بیروت.
ابن‌‌‌عذاری مراکشی (1948م)، البیان المغرب، لیدن: مطبوعات ا.ج. بریل.
ابن‌کثیر الدمشقى، أبوالفداء اسماعیل‌بن‌عمر (1407ق/1986م)، البدایة و النهایة، بیروت: دار الفکر.
ابوضیف، احمد (1983م)، اثر العرب فی تاریخ المغرب خلال عصری الموحدین و بنی‌مرین(524-827ق)، دار النشر المغربیة.
اسماعیل، محمود (1976م)، الخوارج فی المغرب الاسلامی، قاهره: مکتبة مدبولی.
ـــــ (1409ق)، الادراسة فی المغرب الاقصی، کویت: مکتبة الفلاح.
اشعری، ابوالحسن علی‌بن‌اسماعیل (1362ش)، مقالات الاسلامیین، ترجمه محسن مؤیدی، تهران: امیرکبیر.
ابن‌مریم، محمد (1326ق/1908م)، البستان فی ذکر الاولیاء والعلماء بتلمسان، الجزیرة.
ابن‌زیات، یوسف (1958م)، التشوف الى رجال التصوف، به کوشش آدلف فور، رباط.
بکر‌ی، عبدالله‌بن‌عبدالعزیز (1992م)، المسالک و الممالک، البکر‌ی، بیروت: دار الغرب الاسلامی، چاپ اوّل.
بل، آلفرد (1969م)، الفرق الاسلامیة فی شمال الافریقی من الفتح العرب حتی الیوم، تعریب: عبدالرحمن بدوی، بنغازی: دار لیبیا.
حجر‌ی یمانى، محمد‌بن‌احمد (1416ق)، مجموع البلدان الیمن و قبائلها، صنعا: دار الحکمة الیمانیة، چاپ دوم.
حمیر‌ی، محمد‌بن‌عبدالمنعم (1984م)، الروض المعطار فى خبر الأقطار، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون، چاپ دوم.
حیدر، اسد (1422ق)، الإمام الصادق و المذاهب الأربعة، بیروت: نشر دار التعارف‏، چاپ پنجم‏.
خفاجی، محمد عبدالمنعم (1408ق)، الأزهر فى ألف عام، بیروت: عالم الکتب، چاپ دوم.
دباغ، عبدالرحمن‌بن‌محمد (1320ق)، معالم الایمان فی المعرفة اهل القیروان، تونس: تعلیقات ‌ابن‌ناجی.
دفتری، فرهاد (1375ش)، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران: نشر و پژوهش فرزان.
قیروانی، ابو‌العرب (1994م)، طبقات علماء افریقیة و تونس، همراه الطبقات الکبرای محیی‌الدین طعمی، بیروت.
الـدواداری، ابوبکر‌بن‌عبدالله (1380ق/1961م)، کنز الدرر و جامع الغرر، السادس «الدرة المضیة فی اخبار الدولة الفاطمیة»، تحقیق: صلاح الدین المنجد، قاهره: قسم الدراسات الاسلامیة بالمعهد الالمانی للآثار بالقاهرة.
 ذهبی، شمس‌الدین محمد (1413ق/1993م)، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمر‌ی، بیروت: دار الکتاب العربى.
السلاوی، احمد‌بن‌خالد (1945م)، الاستقصاء للاخبار دول المغرب الاقصی، تحقیق محمد و جعفر الناصری، الدار البیضاء، دار الکتاب.
صدفى، عبدالرحمن‌بن‌احمد (1421ق)، تاریخ ‌ابن‌یونس المصرى، بیروت: دار الکتب العلمیة، چاپ اوّل.
قاضی نعمان‌بن‌محمد المغربی التمیمی (1970م)، رسالة افتتاح الدعوة، تحقیق وداد القاضی، بیروت: دار الثقافة.
قره‌چانلو، حسین (بی‌تا)، جغرافیا‌ی تاریخى کشورها‌ی اسلامى، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی.
عزتی، عزت الله (1371ش)، ژئوپلتیک، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
الغنیمی، عبدالفتاح المقلد (1414ق)، موسوعة تاریخ المغرب العربی، القاهرة: مکتبة المدبولی.
کردی، رضا (1389ش)، تاریخ سیاسی خوارج شمال آفریقا، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
مقریزى، احمد‌بن‌على (1422ق)، المواعظ و الإعتبار فى ذکر الخطط و الآثار، لندن: مؤسسة الفرقان للتراث الاسلامی، چاپ اوّل.
مقریزی، تقی‌الدین ابوالعباس احمد (1416ق/1996م)، اتحاظ الحنفاء باخبار الائمة الفاطمیین الخلفاء، تحقیق جمال‌الدین الشیال، قاهره: وزارة الاوقاف المجلس الأعلی للشئون الاسلامیة.
مراکشی، عبدالواحد (1419ق)، المعجب فی تلخیص اخبار المغرب، بیروت: دار الکتب العلمیة، چاپ اوّل.
موسی لِقبال (11م)، دور کتامة فی تاریخ الخلافة الفاطمیة منذ تأسیسها الی منتصف القرن الخامس الهجری.
مونس، حسین (1384ش)، تاریخ و تمدن مغرب، ترجمه حمیدرضا شیخی، تهران: نشر سمت.
وات، مونتگمری (1359ش)، اسپانیای اسلامی، ترجمه محمدعلی طالقانی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
یاقوت حمو‌ی، یاقوت‌بن‌عبدالله (1380ش)، معجم البلدان، ترجمه علی نقی منزوی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، چاپ اوّل.