ارزیابی و نقد نظریه نقش گرایش‌های قبیله‌ای در شکل‌گیری قرّاء در اواخر خلافت عثمان و دوران خلافت امام علی(ع)

نویسندگان

1 هیات علمی دانشگاه شیراز

2 دانشجوی دکترای تاریخ اسلام دانشگاه شیراز

چکیده

قرّاء، گروهی از عالمان و معلمان قرآنی بودند که پس از وفات پیامبرs شکل‌ یافته و به یکی از تاثیرگذارترین گروهها در دو سده‌ نخست تبدیل شدند. ساختار قبیله‌ای جامعه عرب‌ و عملکرد قرّاء در مهمترین بزنگاه‌های تاریخ اسلام به تحلیل کارکردهای قرّاء و رابطه آن با نظام قبیله‌ای اهمیت فزاینده‌ای بخشیده است. لذا بازشناسی و اثرپذیری از ساختار اجتماعی جامعه عرب و‌ استقلال هویتی ایشان، مسأله‌ای است که پاسخ بدان می‌تواند نقشی مهم در جرح و تعدیل و شناسایی یکی از مهمترین لایه‌های اجتماعی جامعه‌ صدر اسلام ایفا نماید. پژوهش حاضر که در صدد نقد رویکرد قبیله‌محور در تبیین عملکرد قرّاء است، می‌کوشد ابتدا این دیدگاه را شرح دهد و سپس با رویکرد توصیفی- تحلیلی و مراجعه به منابع تاریخی، نقاط ضعف و قوّت این نوع نگاه را نمایان سازد و به رویکردی مشخص از ماهیت و عملکرد طبقه قرّاء برسد. نتیجه بررسی‌ها نشان می‌دهد که قرّاء نه گروهی از اعراب گردآمده حول گرایش‌های قبیله‌ای، بلکه طبقه‌ای از جامعه اسلامی بودند که بر اساس مفاهیم قرآنی هویت خود را می‌شناختند. بر این اساس قرّاء علی‌رغم ساختار قدرتمند نظام قبیله‌ای در جامعهی قرون نخستین اسلامی، خود را محدود به سنت‌های اجتماعی موجود نکرده و کوشیدند با حفظ استقلال عملکرد خود در عرصه‌های مختلف،‌ هویت اجتماعی خویش را حول محور خوانش خود از قرآن صورت‌بندی نمایند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Study and Criticize of the Theory “the Role of Tribal Trends in Formation of the Qura 1 in the Late Othman Caliphate and the Imam Ali Caliphate

چکیده [English]

Qura was a group of Qur'anic scholars and teachers formed afterthe
death of the Prophet (PBUH) and became one of the most influential
groups in the first two centuries. The tribal structure of Arabsociety
and the function of Qura in the most important points of Islamic history,
have given an increasing importance to the analysis of their functions
and its relation to the tribal system. Therefore, recognizing and
influencing the social structure of Arab society and their identity
independence is an issue that can play an important role in shaping,
modifying and identifying one of the most important social layers of
Islamic society. The present study, that seeks to criticize thetribalbased approach to explaining Qura performance, firstly attemptsto
explain this view and then, with a descriptive-analytical approach,
referring to historical sources, to illustrate the strengths and weaknesses
of this view, and to get a definite approach of nature and function of the
Qura class. The results of the studies show that the Qura were not a
group of Arabs gathered around tribal tendencies but a class ofIslamic
society who knew their identity based on Qur'anic concepts.
Accordingly, despite the strong structure of the tribal system in early
Islamic society, the Qura did not confine themselves to existing social
traditions and attempted to formulate their social identity around their
reading of the Qur'an by preserving the independence of their
performance in various fields.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qura
  • Tribal System
  • Social Structure
  • Early Islamic Community
  • Tribal-Based Approach
آیینه­وند، صادق(1391)، سی سال با تاریخ (مجموعه مقالات)، تهران، کتاب توت.
ابن ابی­الحدید(1378)، شرح نهج البلاغه‌‌،‌ تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم‌‌،‌ بی­جا، دار احیاء الکتب العربیه.
ابن ابی­شیبه(1409)‌‌،‌ المُصنَّف‌‌،‌ تحقیق: سعید محمد لحام‌‌،بی­جا، دارالفکر.
ابن أعثم،‌ ثقفی (1406)‌‌،‌ ابومحمد احمد‌‌،‌ الفتوح‌‌،‌ بیروت، دار المکتبه العلمیه.
ابن سعد(بی­تا)‌‌،‌ الطبقات الکبری‌‌،‌ بیروت، دار صادر.
ابن الجزری (1351)، غایه النهایه فی طبقات القرّاء، قاهره، بی­نا.
ابن قتیبه(بی­تا)‌‌،‌ الامامه والسیاسه‌‌،‌ تحقیق: طه محمد زینی‌‌،‌ بیروت، دارالمعرفه.
ابن هشام، (1355) السیره النبویه، مصر، بی‌نا.
بلاذری(1999)‌‌،‌ أنساب الاشراف‌‌،دمشق، دار الیقظه العربیه.
پاکتچی، احمد(زمستان 1385)، نظام قبیله‌ای و خواستگاه خوارج نخستین، پژوهشنامه علوم انسانی، شماره52،ص 114-93.
ثقفی کوفی‌‌، ابراهیم ‌‌‌بن محمد(1373)، الغارات‌‌،‌ تحقیق: میرسیدجلال­الدین محدث ارموی‌‌،‌بی­جا، انجمن آثار ملی‏.
جابری، محمد عابد(1389)، نقد عقل عربی، ترجمه محمد آل ­مهدی، تهران، نسل آفتاب.
جعفری، سیدحسین محمد(1380)‌‌،‌ تشیع در مسیر تاریخ‌‌،‌ ترجمه محمدتقی آیت‌اللهی‌‌،‌تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
ذهبی(بی­تا)‌‌،‌ معرفه القرّاء الکبار علی الطبقات و الاعصار‌‌،‌ مصر، دارالکتب الحدیثه.
طبری‌‌،‌ محمد ‌‌‌بن جریر(بی­تا)‌‌،‌ تاریخ الرسل والملوک‌‌،‌ بیروت، روائع التراث العربی.
علائلی، عبدالله(1994)، مقدمات لا محید عن درسها جیداً لفهم التاریخ العربی، بیروت، دارالجدید.
عمر ابوالنصر(1949)، الخوارج فی الاسلام، بیروت، بی‌نا.
قائدان، اصغر(1376)‌‌،‌ ساختار نظام قبیله‌ای از عصر جاهلی تا رحلت پیامبرs،(فروردین و اردیبهشت) کیهان فرهنگی، شماره 132،ص55-51.
قمی‌‌،‌ شیخ عباس(1420)‌‌،‌ سفینه البحار و مدینه الحکم و الآثار‌‌،‌تقدیم و اشراف: علی‌اکبر الهی خراسانی‌‌،‌ مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه.
مادلونگ‌‌،‌ ویلفرد‌‌،‌جانشینی حضرت محمدs‌‌،‌ترجمه احمد نمایی و دیگران‌‌،‌ مشهد، بنیاد پژوهش­‏های آستان قدس رضوی‌‌،‌ 1377 ش.
مسعودی(1965)‌‌،‌ مروج الذهب و معادن الجوهر‌‌،‌ بیروت، دار الاندلس.
مفید(1374)‌‌،‌ الجمل،‌ تحقیق: سیدعلی میرشریفی‌‌،‌ قم، مکتب الاعلام الاسلامی و مرکز النشر.
ناگل (1381)، قرّاء‌‌،‌ ترجمه مدخل «‏Qurra`‎‏» در ‏EI2‎‏‌‌،‌ترجمه: علی ناظمیان­فرد‌‌،‌ تاریخ اسلام‌‌،‌ سال سوم‌ ‏شماره 11.
واقدی‌‌،‌ محمد ‌‌‌بن عمر (1414)، المغازی‌‌،‌ بی­جا، مرکز الاعلام الاسلامی.
هیندز‌‌،‌ مارتین(1381 )‌‌،‌ ریشه­شناسی جریان‌های سیاسی کوفه در نیمه نخست قرن اول هجری‌‌،‌ ترجمه: محمدعلی رنجبر‌‌،تاریخ اسلام‌‌،‌ سال ‏‏سوم، شماره 9.‏
یعقوبی، (1362)‌‌،‌ تاریخ ال یعقوبی‌‌،‌ بیروت، دار بیروت.
یوسف بابطین(1988)، حرکة الخوارج؛ نشأتها و اسبابها، انتشارات شاکر مصطفی، کویت.
G. H. A. Juynboll, The Qurrā' in Early Islamic History, Journal of the Economic and Social History of the Orient, Vol. 16, No. 2/3 (Dec.,1973)
Hinds “The Murder of uthman”, Islamic History, Journal of the Economic and Social History (1972(