کاربرد تحلیل محتوا در تاریخ پژوهی و زمینه های آن

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دکترای تاریخ تمدن اسلامی، گروه تاریخ تمدن، مجتمع تاریخ سیره و تمدن اسلامی، جامعه المصطفی(ص) العالمیه، افغانستان.

2 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه الزهراء(س)، تهران، ایران.

10.22034/mte.2024.10730.1452

چکیده

تحلیل محتوا به عنوان یک ابزار پژوهشی در عرصه‌های مختلف علوم اجتماعی کاربرد گسترده‌ای یافته است. اما چشم‌انداز آن در حوزۀ مطالعات تاریخی حداقل در محدودۀ زبان فارسی به لحاظ نظری، از وضوح لازم برخودار نیست.
لذا در این پژوهش تلاش گردیده زمینه‌های معرفتی و روش‎شناختی کاربرد آن در تاریخ پژوهی روشن شده و مواردی از کاربست آن معرفی گردد. برای دستیابی به این هدف، داده‎های لازمه به شیوۀکتابخانه‎ای فراهم شده و به روش توصیفی – تحلیلی مورد بررسی قرار گرفته‌اند. در نهایت مشخص گشته که تاریخ ‌پژوهی به سبب تبعیت از پارادایم مشترک، دیدگاه و رویکرد یکسان نسبت به عینیت و تبیین که در پی فهم دلیل است نه تعیین علّیت، با تحلیل محتوا، زمینۀ مشترک دارد. در عرصۀ روش‎شناختی نیز کاربرد تحلیل محتوا در تاریخ‌پژوهی، با نظر داشت استنباطات عقلی مشترکی چون تحلیل، تفسیر و حتی توصیف، قابل توجیه بوده، در نتیجه کاربرد آن در تاریخ که مأمور پردازش داده‏های بی‎ساخت است، امر پذیرفته شده تلقی می‎شود؛ با توجه به این حقیقت سه حوزۀ کاربردی تحلیل محتوا در تاریخ‌پژوهی(فرستنده، گیرنده و متن پیام) معرفی گردیده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Application of Content Analysis in Historical Research and Its Contexts

نویسندگان [English]

  • Mohammad Mahdi Saeedi 1
  • Mohammad Reza Barani 2
1 PhD in Islamic Civilization History, Department of History of Civilization, Complex of Islamic History, Sirah and Civilization, Al-Mustafa International University, Afghanistan.
2 Associate Professor, Department of History, Al-Zahra University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Content analysis has gained widespread application as a research tool across various fields of social sciences. However, its theoretical perspective in the realm of historical studies—particularly within the Persian-language context—remains insufficiently defined. Accordingly, this study seeks to elucidate the epistemological and methodological foundations for applying content analysis in historiography and to introduce specific cases of its implementation.
To achieve this aim, the required data were collected through library research and examined using a descriptive-analytical method. The findings indicate that historiography shares a common paradigm, perspective, and approach with content analysis—both emphasizing understanding causal reasoning rather than determining causality. From a methodological standpoint, the use of content analysis in historical research can be justified through shared intellectual operations such as analysis, interpretation, and even description. Consequently, its application in history, which deals with unstructured data, is considered both legitimate and valuable. Based on these insights, three practical domains of content analysis in historiographical studies are identified: the sender, the receiver, and the message text.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hussein Munis
  • Atlas of Islamic History
  • Dirasah fi al-Sirah al-Nabawiyyah
  • Biographical Writings
  • Historiography
  • Egyptian Historians
اتکینسون،آر.اف، استنفورد، مایکل و دیگران (1392). فلسفۀ تاریخ، روش شناسی و تاریخنگاری، ترجمه نوذری، تهران: نشر طرح نو.
اژه‌ای، تقی و آقاخانی، نفیسه (1396). تحلیل بازتاب آیه تجلی در متون عرفانی فارسی، تا پایان قرن هفتم، ادب عرفانی، شمارۀ 4، سال یازدهم، 112-89.
استنفورد، مایکل (1382). درآمدی بر فلسفه تاریخ، ترجمه احمد گل محمدی، تهران: نشر نی، چاپ اول.
استنفورد، مایکل (1393). درآمدی بر تاریخ‌پژوهی، ترجمه مسعود صادقی، تهران: دانشگاه امام صادق، چاپ هفتم.
ایمان، محمد تقی؛ نوشادی محمود رضا (1390). تحلیل محتوای کیفی، نشریه پژوهش، شماره2، سال سوم، 44-15.
برک، پیتر (1389). تاریخ فرهنگی چیست؟، ترجمه نعمت الله فاضلی و مرتضی قلیچ، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
پارسا، سید احمد؛ کریمی، مهین (1399). بازتاب زنانگی در رباعیات مهستی گنجوی. شعر پژوهی(بوستان ادب). شماره 4، دورۀ دوازدهم، 47-64.
پرگاری، صالح؛ پروین، نادر و دیگران (1391). مکتب آنال جامعیت فکری مورخ یا دترمینیسم محیطی، تاریخنگری و تاریخنگاری، تهران، دانشگاه الزهراء، شماره 10، سال بیست و دوم،  54-29.
پورناصرانی، رضا؛ سلیمانی، ندا (1396). تحلیل و مقایسه سنگ‌نوشته‌های قبور بهشت زهرای تهران در دو دهه (1384-1374)، مطالعات جامعه‌شناسی، شماره 35، سال نهم، 123-101.
تبریزی، منصوره (1393). تحلیل محتوای کیفی از منظر رویکردهای قیاسی و استقرایی، علوم اجتماعی، شماره 64، 138-105.
ثواقب، جهانبخش؛ رستمی، پروین و دیگران (1398). بازتاب جایگاه اجتماعی زنان عصر پهلوی اول در روزنامۀ اطلاعات (1306 تا 1320ش). تحقیقات تاریخ اجتماعی. شماره 1، دورۀ نهم، 98-59.
جازاری معمویی، سعید (1392). روش‌شناسی شیعه پژوهی پروفسور محمدعلی امیر معزّی، نامه ایران و اسلام، شماره 6، سال دوم ، 190-175.
جبّاره ناصرو، عظیم (1402). بررسی مقایسه‌ای افسانۀ کُهزاد و بسی با زال و رودابه در شاهنامۀ فردوسی. پژوهشنامه ادب غنایی. شماره 40، دورۀ بیست و یکم، 40-23.
خانی مقدم، مهیار ؛ دیاری بیدگلی، محمد تقی (1394). رابطه «زمینه‌های اصلی» و «معیارهای اجتهادی» طبری در بررسی و ترجیح آراء تفسیری». پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن،شمارۀ 1، دورۀ چهارم، 88-69.
خواجه سروی، غلام‌رضا؛ قائمی‌طلب، محبوبه سادات (1401). تأثیر گفتمان‌های سیاسی بر طنز مطبوعاتی (تحلیل محتوای روزنامه کیهان 1376-1399)، جامعه‌شناسی سیاسی ایران، شماره 10، دوره پنجم، 2076- 2098.
دانایی فرد، حسن؛ مظفری، زینب (1387). ارتقاء روایی و پایایی در پژوهش‌های کیفی مدیریتی: تأملی بر استراتژی‌های ممیزی پژوهشی، پژوهش‌های مدیریت، شماره 1 ، سال اول، 162-131.
ذکاوت، محمود (1392). همکاری تاریخ و زبان‎شناسی، خردنامه، شماره 11، 57-49.
رضوی، سید ‌ابوالفضل (1388). تاریخ و ضرورت همگرایی با علوم اجتماعی، تاریخ اسلام، شماره 40، 81-65.
رفیع پور، فرامرز (1384). تکنیکهای خاص تحقیق در علوم اجتماعی، تهران: شرکت سهامی انتشار، چاپ سوم .
ساروخانی، باقر (1387). روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی: اصول و مبانی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ستوده‌‌فر، مهدی؛ جدیدی، ناصر؛ قلی‌زاده، آذر (1397). تحلیلی جامعه‌شناختی بر خرافه گرایی دینی در عصر مرشد‌ شاهان صفوی. جامعه‌شناسی کاربردی. شماره 3، دورۀ بیست و نهم، 156-139.
سعیدی، محمد مهدی (1400). بازتاب تاریخ فرهنگی در آیینه غبار، مجموعه مقالات «تأملاتی در تاریخ فرهنگی و حوزه‌های موضوعی آن»، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 100 – 120.
سید‌ موسوی، سید‌ حسن (1396). سفرهای چهارگانۀ عرفا نزد تلمسانی و عبدالرزاق کاشانی. مطالعه عرفانی. شماره26، 170-143.
صالحی زاده،‌هادی؛ نوئی، ابراهیم؛ احمدوند، عباس (1399). رساله تذکرة الائمه، ویژگی‌ها و چالش‌های کتاب‌شناسی پیرامون آن. پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام.شماره 27، دوره چهاردهم، 156- 137.
قاسمی، طاهره و محمدی، علی (1398). زندگی و اندیشه شمس تبریزی با تکیه بر وجهه آموزگاری او. ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی. شماره57، دورۀ پانزدهم،  218-193.
قهرمان، میثم؛ کشاورز، هادی (1395). تحلیل محتوای کیفی الگوی نظام سیاسی در کتاب ولایت فقیه امام خمینی(ره)، دانش سیاسی، شماره 23. 162-139.
قائدی، محمد رضا؛ گلشنی، علیرضا (1395). روش تحلیل محتوا از کمی‌گرایی تا کیفی‌گرایی، روش‌ها و مدل‌های روان‌شناختی، شمارۀ 23، دورۀ هفتم، 82-57.
کار، ادوارد هالت (1356). تاریخ چیست، ترجمه حسن کامشاد، تهران: خوارزمی، چاپ سوم.
کراچی، روح انگیز (1389). نویسندۀ اصلی تأذیب النسوان کیست؟، تاریخ ادبیات، شماره 65، 207-199.
کریپندورف، کلوس (1390). تحلیل محتوا: مبانی روش شناسی، تهران: نشرنی.
گراوند، علی؛ سهراب نژاد،علی محمد؛ قاسمی، یار‌محمد (1396). بازتاب مشارکت اجتماعی در بوستان سعدی. جامعه پژوهی فرهنگی، شماره 3، دورۀ هشتم، 95-71.
معروفی، یحیی؛ یوسف زاده، محمد رضا (1388). تحلیل محتوا در علوم انسانی (راهنمای عملی تحلیل کتابهای درسی)، تهران: سپهر دانش، چاپ اول.
مفتونی، نادیا؛درودی‌جوان، مرتضی (1397). سرچشمه‌های اندیشه بهمن یا صادر اول شیخ اشراق. تاریخ فلسفه. شمارۀ 35، 24-7.
محمدی مهر، غلام‌رضا (1394). روش تحلیل محتوا (راهنمای عملی تحقیق)، تهران: دانش نگار.
مومنی‌راد، اکبر؛ علی‌آبادی، خدیجه و دیگران (1392). تحلیل محتوای کیفی در آیین پژوهش: ماهیت، مراحل و اعتبار نتایج، اندازهگیری تربیتی، شماره 14، سال چهارم، زمستان، 222-187.
مردیها، مرتضی (1395). معنا و مبنای تبیین در علوم اجتماعی، مطالعات میان رشته‌ای در علوم انسانی، شماره 4 ، دوره 8،  104-79.
نایفی، صدیقه؛ جوانی، اصغر؛ مریدی، محمد رضا (1397). حاکمیت بر رعایا: بازتاب ایدئولوژی صفویان در نقاشی‌‌های مرد سوار بر است و فیل ترکیبی (پیکره در پیکره). تاریخ و تمدن اسلامی، شماره 2، دوره چهاردهم، 158-121.
نوذری، حسین علی (1383). ماهیت بین رشته‎ای علوم: در ضرورت همکاری و تقابل تاریخ و علوم اجتماعی، تاریخ معاصر ایران، شماره30، سال هشتم، 230-171.
هولستی، ال آر (1380). تحلیل محتوا در علوم اجتماعی و انسانی، ترجمه سالار زاده امیری، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی، چاپ دوم.
Ogunniyi O. J., & Solomon, A. (2014). History, Science and The Relationship of Humanities to Other Knowledge Domain, Global Journal of Interdisciplinary Social Science, September-October vol.3(5).
Stone, P. J., Dunphy, D.C., & Smith, M. S. (1966). The general Inquirer: A Computer Approach to Content Analysis. MIT Press.
Macnamara, J. (2005). Media Content Analysis: Its Uses, Benefits and Best Practice Methodology. Jan:
Khatawani, M. K. & Panhwar, F. Y. (2019). Objectivity in Social Research: A Critical Analysis, Asia Pacific. Vol.37, 126-142