واکاوی راهبردهای مشترک در جریان های شیعی_صوفی و تأثیر آن بر شکل گیری جنبش های روزگار تیموریان

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسندگان

گروه تاریخ، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی ، نجف آباد ، ایران.

چکیده

نهضت‌های شیعی، صوفی روزگار تیموریان بر بستر مؤلفه‌هایی مشترک بروز و ظهور یافت. رهبران این نهضت‌ها با درک الزامات زمانی و محیطی و با اغتنام فرصت تلاش کردند ضمن بهره‌گیری از مؤلفه‌های مشترک موجود و به‌کارگیری همه ظرفیت‌ها به موفقیت هایی دست یابند. آن‌ها هوشمندانه و البته بلندپروازانه سعی کردند از خلأ حاصل از سقوط خلافت عباسی و زوال قدرت ایلخانان سود جسته و با استفاده از اطاعت‌پذیری صوفیه، در کنار برانگیزانندگی آموزه‌های انقلابی تشیع و قدرت بسیج کنندگی بالقوه‌ی مهدویت به بالاترین مناصب سیاسی، مذهبی دست یابند.آن ها در این مسیر و در جهت اقناع عامه، از قدرت مسخ کنندگی فنون مختلف علوم غریبه استفاده کردند. موارد چندگانه فوق در کنار هم فرصتی مغتنم برای نهضت های مذکور فراهم کرد. در این مقاله تلاش خواهد شد با نگاهی تحلیلی، توصیفی ضمن نقد و بررسی مؤلفه‌های مشترک سه نهضت حروفیه، مشعشعیان و نوربخشیه، به رمزیابی علل همگرایی مشترکات موجود پرداخته شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analyzing common strategies in Shia-Sufi currents and its effect on the formation of Timurid era movements

نویسندگان [English]

  • human mohammadi
  • Shokoh al-Sadat Arabi Hashem
  • Soheila Torabi Farsani
Department of History, Najafabad Branch, Islamic Azad University, Najafabad, Iran
چکیده [English]

The Shiite and Sufi movements of the Timurid era emerged on the basis of common components. The leaders of these movements, by understanding the time and environmental requirements and seizing the opportunity, tried to achieve success while taking advantage of the existing common components and using all the capacities. They intelligently and of course ambitiously tried to take advantage of the void resulting from the fall of the Abbasid caliphate and the decline of the power of the Ilkhanan, and achieved the highest political and religious positions by using the obedience of Sufis, along with the stimulation of the revolutionary doctrines of Shiism and the potential mobilization power of Mahdism. In this direction and in order to convince the public, they used the distorting power of various strange science techniques. The above multiple cases together provided a great opportunity for the mentioned movements. In this article, an attempt will be made to decipher the reasons for the convergence of the existing commonalities with an analytical and descriptive view while criticizing and examining the common components of the three movements of Harufiyeh, Moshashayan and Noorbakhshiye.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Harufiyeh
  • Noorbakhshiyeh
  • Moshashayan
  • Shiism
  • Sufism
  • Timurians

Creative Commons License

This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution 4.0 http://creativecommons.org/licenses/by/4.0

آژند، یعقوب (1369)، حروفیه در ایران، تهران، نشر نی
آملی، شمس‌الدین محمّد (1377 هـ ق)، نفائس‌ الفنون‌ فـی‌ عرائس العیون، به تصحیح میرزا ابوالحسن شعرانی، تهران: اسلامیه.
آیتی، عبدالمحمد(1349)، تحریر تاریخ وصاف، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ابراهیمی کندی،مهدی(1388) «حروفیه» مطالعات نقد ادبی، تهران،شماره 15.
5.      ابن النّدیم،محمّد بن اسحاق(1366)،الفهرست،تـرجمه‌ی مـحمّد رضـا تجدّد،تهران،امیرکبیر. 
6.      ابن بابویه، محمد بن علی(1378)، عیون اخبار ال رضا، تـصحیح مهدی‌ لاجوردی‌، تهران ، بی نا.
7.      ابن‌بطوطه (1376)، سفرنامه ابن‌بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد، تهران: نشر نی.
ابن فوطی (1351 هـ ق)، الحوادث الجامعه و التجارب النافعه فی المائه السابقه‌، به‌ اهتمام‌ محمدرضا الشیبی و مـصطفی ‌ ‌الجـواد، بغداد: الفرات.
ابن کثیر، ابی الفدا.(1998 م). البدایه النهایه، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت: دارالفکر.
ابوزهره، محمد (1989 م)، تاریخ مذاهب اسلامی، سوریه: دارالفکر.
اسفندیار، محمودرضا (1389)، «عرفان سیاسی در اندیشه سید محمد نوربخش»، مجله نامه الهیات، شماره 10
اسماعیل پاشا بغدادی (1951 م)، هدیه العارفین، استانبول: بی نا.
اشعری، ابوالحسن (1955)، اللمع فی الرد علی اهل الزیغ و البدع، به اهتمام حموده زکی غرابه، قاهره: بی نا.
اصلانی،مختار(1386)، « تاثیر ادعای مهدویت در ایجاد دولت مشعشعیان»، مجله مشرق موعود، تهران، شماره 3.
الگار، حامد (1382)، «نقطویه»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، تهران: شماره 68 و 69.
ــــــــــ (1391)، «نوربخشیه»، اطلاعات حکمت و فلسفه، ترجمه محمود رضا جلالی و جمشید شیجانی، تهران: سال هفتم، شماره 4.
بدوی، عبدالرحمن (1374)، تاریخ اندیشه های کلامی در اسلام، ترجمه حسین صابری، مشهد: آستان قدس رضوی.
18.  بقلی، روزبهان (1385)، شرح شطحیات،  تهران، طهوری.
19.  بیهقی، ابوالفضل محمد حسین(1350)، تاریخ بیهقی، تصحیح علی اکبر فیاض، مشهد، دانشگاه مشهد.
20.  بیهقی، ابوبکر احمد بن حسین (1410 هـ ق)، شعب الإیمان، تحقیق: محمد السـعید بسـیونی زغلـول، بیروت: دارالکتب العلمیه.
تاریخ کمبریج، تیموریان (1379)، ترجمه‌ی یعقوب آزند، تهران: جامی.
تربیت، محمدعلی (1314)، دانشمندان آذربایجان، تهران: مطبعه مجلس.
ثبوت، اکبر(1388)، «حروفیه»، دانش نامه جهان اسلام،ج13،تهران، دایره المعارف بزرگ اسلامی
جوینی، عطا ملک بن محمد (1378)، تاریخ جهانگشا، به تصحیح علّامه قزوینی، تـهران: نـقش‌ قلم.
جیحون‌آبادی، نعمت‌الله (1361)، حق الحقایق یا شاهنامه حقیقت، به کوشش محمد مکری، تهران: طهوری.
26.  حاجی خلیفه (1410ق)، کشف‌ الظنون‌ عن‌ اسامی الکتب والفـنون، بیروت،دارالاحیاء التراث العربی.
27.  حر عاملی، محمد بن الحسن (1383)، وسایل الشیعه، تهران: مکتبه الاسلامیه.
داعی الاسلام حسنی‌ رازی‌، سید مرتضی (1364)، تبصره العوام فی معرفه مقالات‌ الانـام‌، تـصحیح‌ عبّاس اقبال آشتیانی، چ دوم، تهران: اساطیر.
29.  ذاکری، مصطفی (1388)، «حروف، علم»، دانشنامه جهان اسلام،تهران، بنیاد دایره المعارف اسلامی.
30.  ذکاوتی،علی رضا ؛لاجوردی، فاطمه(1392)،«حروفیه»، دایره المعارف بزرگ اسلامی، تهران، انتشارات دایره المعارف.
31.  رنجبر، محمدعلی (1379)، «سید محمد فلاح و اندیشه مهدویت»؛ مجله مقالات و بررسی‌ها، تهران: شماره 67.
ــــــــــــــــ (1393)، مشعشعیان، تهران: انتشارات آگه.
روملو، حسن (1349)، احسن التواریخ، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: بنگاه نشر و ترجمه کتاب.
ریتر، هلموت (1385)، آغاز فرقه حروفیه؛ فرهنگ ایران‌زمین، ترجمه حشمت مؤید، تهران: انتشارات سخن.
زمجی اسفرازی، معین الدین محمد (1339)، روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات، با تصحیح و حواشی و تعلیقات محمدکاظم امام، تهران: دانشگاه تهران.
سانی‌، آ. با‌(1381)، دین‌ در عهد مغول‌، ذیل‌: تاریخ ایران پژوهش کمبریج‌، تهران: امیرکبیر
سید علی‌خان بن سید عبدالله، موسوی، تاریخ‌ مشعشعیان‌، نسخه خطی موجود در کتابخانه سپهسالار (مـطهری) به شماره 1513.
38.  شیمل، آنه ماری (1384)، ابعاد عرفانی اسلام، تهران،دفتر نشر فرهنگ ‌‌اسـلامی.‌
39.  شوشتری، قـاضی نـورالله (1376 هـ ق)، مجالس المؤمنین، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
الشیبی، مـصطفی کامل (1385)، تشیع و تصوف تا سده دوازدهم، ترجمه: علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، چاپ سوم، تهران، امیرکبیر.
41.  صفا، ذبیح‌الله (1368)، تاریخ ادبیات ایران، تهران، فردوس.
عابدالجابری، محمد (1992 م)، العقل السیاسی العربی، بیروت: مرکز الدراسات الوحده العربیه.
عبدالحسین ، علی احمد (1985 م)، موقف الخلفاءالعباسیین، قطر: دارقطری بن الفجاأه
عبدی بیک شیرازی، خواجه زین‌العابدین علی (1369)، تکمله الاخبار، مقدمه، تصحیح و تعلیقات عبدالحسین نوایی، تهران: نشر نی.
عزاوی، عباس (1383)، تاریخ العراق بین الاحتلایین، قم: مکتبه الحیدریه.
46.  فدایی، مریم (1388)، «هنر خوش‌نویسی هنر مقدس از‌ نظر ادیان»، کتاب ماه هنر، ‌ شماره128.
47.  فیرحی،داود (1378)، قدرت،دانش و مشروعیت در اسلام، تهران: نشر نی.
قاشانی، ابوالقاسم (1348)، تاریخ اولجایتو، بـه کـوشش مـهین همبلی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
کربلایی، حافظ حسین (1349)، روضات الجنان و جنات الجنان، تصحیح جعفر سلطان القرایی، تهران: بی‌نا.
کسروی، احمد (1378)، مشعشعیان، تهران: فردوس.
کیا، صادق(1340)، واژه نامه گرگانی، تهران، دانشگاه تهران.
گولپینارلی، عبدالباقی (1376)، فهرست متون حروفیه، ترجمه توفیق ه‍ سبحانی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ـــــــــــــــــــ (1380)، مولانا جلال‌الدین، تـرجمه توفیق ه‍. سبحانی، تهران: مؤسسه‌ مطالعات‌ فرهنگی.
ماوردی، ابوالحسن (1406هـ ق)، الاحکام السلطانیه و الولایات الدینیه، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
55.  محجوب، محمدجعفر(1349)، «اصول فتوت از نظر مولانا حسین بن علی واعظ کاشفی»، مجموعه مقالات نخستین کنگره تحقیقات ایرانی، به کوشش غلامرضا ستوده،تهران، دانشگاه تهران.
56.  مدرس رضوی، محمدتقی( 1370)، احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی ، تهران، اساطیر.
57.  مستوفی، حمدالله (1381)، نزهت‌القلوب، محقق محمد دبیر سیاقی، قزوین: حدیث امروز.
ممتحن، حسین‌علی (1375)، پژوهشی در تاریخ فرهنگ اسلام و ایران، تهران: انتشارات بهشتی.
منز، بیاتریس فوربز (1393)، ایران عصر تیموری؛ قدرت سیاست مذهب، ترجمه اکبر صبوری، تهران: پژوهش های نوین تاریخی.
مولوی، محمد شفیع (1371)، «نوربخشیان»، مجله‌ی معارف، تهران: شماره 27.
61.  میرخواند، محمد بن خاوندشاه (1339) روضه الصفا، تـهران، کتاب‌فروشی مرکزی، خیام و پیروز.
62.  نظامی باخزری، عبدالواسع (1371)، مقامات جامی، به تصحیح نجیب مایل هروی، تهران: نشر نی.
النمری، أبوعمر یوسف بن عبداالله بن عبدالبر (1421 هـ ق)، الاستذکار، تحقیـق سـالم محمـد عطـا، محمـدعلی معوض، بیروت: دارالکتب العلمیه.
نوایی، عبدالحسین (1341)، اسناد و مکاتبات تاریخی ایران، تهران: بنگاه نشر و ترجمه کتاب.
نوری، حسین (1382)، مستدرک الوسایل، تهران: مکتبه الاسلامیه.
نووی، ابوزکریا (1392 هـ ق)، شرح صحیح مسلم بن الحجاج، بیروت: دار احیا التراث العربی.
67.  ورجاوند، پرویز(1366)، کاوش رصدخانه مراغه، نگاهی به پیشینه دانش سـتاره شناسـی در ایـران ، تهران، امیرکبیر.
68.  هدایت، رضا قلی خان (بی‌تا)، ریاض العارفین، به کوشش محمدعلی گرگانی، تهران: انتشارات محمودی.
ـــــــــــــــــــ  (1361)، تاریخ روضه الصفای ناصری، تصحیح جمشید کیان فر، تهران: انتشارات اساطیر.
یار شاطر، احسان (1383)، شعر فارسی در عهد شاهرخ، تهران: دانشگاه تهران.