تأملی بر مناسبات ایلخانان و ممالیک در قرن هشتم هجری

نویسنده

دانشیار گروه تاریخ دانشگاه خوارزمی

چکیده

در سراسر دوران ایلخانان، چگونگی ارتباط با ممالیک مسألهای جدی بود. اهمیت راهبردی قلمرو ممالیک و نقش ویژهای که دریای مدیترانه به این مناطق بخشیده بود؛ مغولها را از ابتدای آمدن هولاکو به این مناطق کشانید؛ آنان جزیره و بخشی از شام را به سرعت متصرف شدند. برتری ممالیک در عین جالوت موجب شد که ایلخانان راهبرد نظامی و اقتصاد غارتی را در مقابله با ممالیک در پیش گیرند؛ راهبرد نظامی آنها چندان قرین موفقیت نبود. بنابراین، ایلخانان جانشین غازان با واقعگرایی و بهرهگیری از آمادگی رقیب سعی بر آن نمودند که راهبرد سیاسی و فرهنگی را جایگزین راهبرد نظامی کنند و به جای تقابل، تعامل با ممالیک را در دستور کار قرار دهند.
نوشتار حاضر، ضمن بررسی دو دسته عوامل بازدارنده و هموار کننده مناسبات مسالمتآمیز دو دولت در این عهد، زمینهها و چگونگی این دگرگونی تاکتیکی را مورد کنکاش قرار میدهد. حاصل تحقیق حاکی از این است که در پرتو شرایط ساختاری که هر دو حکومت ایلخانان و ممالیک با آن مواجه بودند میان دو دشمن دیرین، پیمان صلح منعقد شد و دو حکومت مسلمان به همگرایی رسیدند.

کلیدواژه‌ها


ابن‌بطوطه، محمدبن عبدالله(1361)‌. رحله، ترجمه محمدعلی موحد، جلد دوم، چاپ دوم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
ابن‌خلدون، عبدالرحمان(1368)‌.العبر، (تاریخ ابن خلدون)،ترجمه عبدالمحمد آیتی، جلد چهارم، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ابن‌عبری، غریغوریوس ابوالفرج اهرون (1364). تاریخ مختصر الدول، ترجمه محمدعلی تاج‌پور – حشمت‌الله ریاضی، تهران، انتشارات اطلاعات.
ابن‌کثیر، ابوالفدا اسماعیل بن عمر (1350 هـ. ق). البدایه و النهایه،به اهتمام عبدالحفیظ سعد عطیه المجلد الثالث العشر و الرابع العشر، المطبعه السعاده بجوار محافظه المصر.
ابوالفداء، عمادالدین بن اسماعیل (1325 هـ. ق)‌. المختصر فی اخبار البشر،علی نفقة سیدمحمد عبدالطیف الخطیب و شرکاه، المجلد الرابع، مصر، المطبعه الحسینیه.
اشپولر، برتولد (1365). تاریخ مغول در ایران، ترجمه محمود میرآفتاب، چ 2، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
اقبال، عباس (1356)‌. تاریخ مغول، چاپ چهارم، تهران، انتشارات امیرکبیر.
الأتابکی، جمال الدین ابی المحاسن یوسف بن تغری بردی (1388 هـ. ق). النجوم الزاهره فی ملوک المصر و القاهره،به اهتمام عبدالقادر حاتم، المجلد الثامن و التسعه، القاهره، دارالکتب بالقاهره.
بارانی، محمدرضا، (1381). «نقد و بررسی گرایش ایلخانان به اسلام و تشیع»، تاریخ در آیینه پژوهش، پیش شماره دوم، 31-74.
بارتولد، و.و (1376). تاریخ ترک‌های آسیای میانه، ترجمه غفار حسینی، تهران، توس.
بویل، ج.آ و دیگران (1365). تاریخ ایران کمبریج، ترجمه حسن انوشه، ج 5، تهران؛ انتشارات امبرکبیر.
جوینی، علاءالدین عطاملک (1370)‌. تاریخ جهانگشای،به سعی و اهتمام محمد بن عبدالوهاب قزوینی، جلد سوم، تهران، انتشارات ارغوان.
حسن الامین (1414 هـ. ق). المغول بین الوثنیه و النصرانیه و الاسلام،بیروت، دارالتعارف للمطبوعات.
رانسیمان، استیون (1360).‌ تاریخ جنگ‌های صلیبی،ترجمه منوجهر کاشف، چاپ دوم، تهران؛ بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
رشیدالدین فضل‌الله همدانی (1362). جامع التواریخ،به کوشش بهمن کریمی، ج2، تهران، انتشارات اقبال.
رضوی، ابوالفضل و دیگران (1391). «مسأله ممالیک در سیاست خارجی عهد غازان»، پژوهش‌نامه تاریخ اسلام، سال دوم، شماره هفتم، 83-107.
______________ (1385 الف). «حج در عهد ایلخانان» فصلنامه مطالعات تاریخی، دانشگاه فردوسی مشهد، مجله دانشکده ادبیات وعلوم انسانی، شماره‌های 11-12، بهار/تابستان، 19-35.
_____________ (1390 ب). شهر، سیاست و اقتصاد در عهد ایلخانان، چاپ دوم، تهران، امیرکبیر.
_____________ (1390 ج). «روابط ایلخانان با خوانین دشت قبچاق»، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، شماره 46، بهار، 53-81.
___________ (1392 د). «مسلمانی خوانین مغول بر پایه زمینه‌های اسلام پذیری ایلخانان»، پژوهش‌نامه تاریخ اسلام، سال سوم، شماره یازدهم، 47-75.
____________ (1387 هـ). «نقش شیعیان امامی اثناعشری در اسلام پذیری ایلخانان»، تاریخ ایران و اسلام، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، سال دوم، شماره چهارم، 1-21.
سومر، فاروق (1369). قراقویونلوها،ترجمه وهاب ولی، تهران؛ مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
شبارو، عصام محمد (1380). دولت ممالیک و نقش سیاسی و تمدنی آنان در تاریخ اسلام، ترجمه شهلا بختیاری، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
کاشانی، ابوالقاسم عبدالله بن محمد (1348). تاریخ الجایتو،به اهتمام مهین همبلی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتب.
مقریزی، تقی‌الدین احمد بن علی (1355 هـ. ق). السلوک لمعرفة دول الملوک، به تصحیح محمد مصطفی زیاده، المجلد الثانی، چاپ دوم، مصر، مطبعه دارالکتب.
وصاف الحضره، فضل‌الله بن عبدالله شیرازی (1338)‌. تجزیه الامصار و تزجیه الاعصار،(تاریخ وصاف)، تهران: انتشارات کتابخانه ابن‌سینا و کتابخانه جعفری تبریز.
هاجسن مارشال. گ. س (1339)‌. فرقه اسماعیلیه،ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، کتاب‌فروشی تهران.
ویلتس، دوراکه (1353)‌. سفیران پاپ به دربار خانان مغول،ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران؛ انتشارات خوارزمی.
گروسه، رنه (1365). امپراطوری صحرانوردان، ترجمه عبدالحسین میکده، چاپ دوم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.