نقش و جایگاه فکری و سیاسی نُکّار در میان خوارج شمال آفریقا

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشهد، گروه تاریخ، فرهنگ و تمدن ملل اسلامی

2 دانشیار دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بوعلی سینا

چکیده

اباضیه، از گروه‌های مسلمان ساکن در شمال آفریقا بودند که دولت بنی‌رستم را در سده دوم هجری بنیان نهادند. این دولت، با حمایت‌های بی‌دریغ بربرها و به وسیله عبدالرحمن‌بن‌رستم در مغرب اوسط و در منطقه تاهرت پایه­گذاری شد. اباضیان، توجه خاصی به جایگاه امام داشتند و تا کنون، در همه منابع اباضیه، این احترام دیده می­شود. به همین جهت، در زمانی که عبدالرحمن‌بن‌رستم در بستر مرگ قرار داشت، شورایی را جهت انتخاب جانشین برگزید. در این شورا، عبدالوهاب به جانشینی برگزیده شد. یکی از اعضای شورا، یزیدبن‌فَندین بود که با این انتخاب مخالفت کرد و به‌تدریج گروهی پیرو او شدند که به نام «نُکّار» مشهور گردیدند. این فرقه، کم‌کم گروهی مستقل و دارای عقاید خاص شد.
مقاله حاضر، درصدد بررسی نام‌های اطلاق‌شده بر فرقه نُکّار، علل و چگونگی شکل‌گیری، جایگاه و سابقه زندگی یزیدبن‌فندین، برخوردهای نظامی نُکّار با اباضیه، دانشمندان نُکّاری‌مذهب و قیام ابویزید مخلدبن‌کیداد نُکّاری است که مهم‌ترین قیام سیاسی نُکّاریه شمرده می‌شود. در پایان نیز به تناسب اطلاعات تاریخی موجود، رئوس عقاید نُکّاریه را برمی­شماریم.

کلیدواژه‌ها


ابن‌الابار، ابی عبدالله محمد‌بن‌عبدالله القضاعی (1963). الحلة السیراء. تحقیق حسین مونس، قاهره: القرنیة للطباعة و النشر ، جلد2.
ابن‌اثیر، محمد‌بن‌محمد‌بن‌عبدالواحد شیبانی (1415). الکامل فی التاریخ. تحقیق ابوالفدا عبدالله قاضی، بیروت: دارالکتب العلمیة، جلد7.
ابن‌حزم، علی‌بن‌احمد‌بن‌سعید (بی­تا). الفصل فی الملل و الاهواء و النحل. قاهره: مکتبة الخانجی، جلد4.
ابن‌حماد، ابوعبدالله محمد‌بن‌علی (1401). اخبار ملوک بنی‌عبید و سیرتهم. تحقیق التهامی نقره و عبدالحلیم عویس، قاهره: دارالصحوة.
ابن‌خلدون، ابوزید عبدالرحمن‌بن‌محمد (1391). تاریخ ابن‌خلدون. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، جلد 4،6و7.
ابن‌صغیر (1375). تاریخ بنی‌رستم. ترجمه حجت‌الله جودکی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ابن‌عذاری، احمد‌بن‌محمد (1400). البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب. تحقیق لویی پرونسال، بیروت: دارالثقافه، جلد1.
ابن‌ندیم، محمد‌بن‌اسحاق (1346). الفهرست. ترجمه م. رضا تجدد، [تهران:] بانک بازرگانی ایران، چاپ دوم.
ابوزکریاء، یحیی‌بن‌ابی‌بکر (1402). سیر الائمة و اخبارهم. حققه و وضع هوامشه اسماعیل العربی، [بیروت:] دارالغرب الاسلامی.
ادریسی، ابوعبدالله محمد‌بن‌محمد‌بن‌عبدالله (1414). نزهة المشتاق فی اختراق الافاق. [قاهره:] مکتبة الثقافة الدینیة، جلد1.
أطفیش، محمد‌بن‌یوسف‌بن‌عیسی (1415). شرح النیل و شفاء العلیل. جده: مکتبة الارشاد، جلد 22، 28و29.
الأمین، شریف یحیی (1406). معجم الفرق الاسلامیة. بیروت: دارالاضواء.
بابا عمی، محمد‌بن‌موسی و دیگران (1421). معجم اعلام الأباضیة من القرن الأول إلی العصر الحاضر. بیروت: دارالغرب الاسلامی، جلد2.
البارونی، ابی‌الربیع سلیمان (1423). مختصر تاریخ الأباضیة. عمان: مکتبة الضامری للنشر و التوزیع.
البرادی، ابوالفضل ابوالقاسم‌بن‌ابراهیم [بی‌تا]. دراسة فی تاریخ الأباضیة و عقیدتها مع رسالة فی کتب الأباضیة. دراسه محمد زینهم و دیگران، قاهره: دارالفضیلة.
بربر، محسن (2004). الأباضیة. طرابلس: المؤسسة الحدیث للکتاب.
البکری، ابوعبید عبدالله‌بن‌عبدالعزیز (1424). المسالک و الممالک. حققه جمال طلبه، بیروت: دارالکتب العلمیة، جلد2.
الجعبیری، فرحات [بی‌تا]. البعد الحضاری للعقیدة الأباضیة. [بی‌جا]: مکتبة الاستقامة.
جلالی مقدم، مسعود (1379). تنها بازماندگان خوارج. تهران: نگاه سبز.
الحجازی، عبدالرحمن عثمان (1421). تطور الفکر التربوی الأباضی فی الشمال الافریقی. بیروت: المکتبة العصریة.
الحریری، محمدعیسی (1987). الدولة الرستمیة بالمغرب الاسلامی. حضارتها و علاقتها الخارجیة بالمغرب و الاندلس، کویت: دارالقلم.
حسین، احمد الیاس (1412). الأباضیة فی المغرب العربی. عمان: مکتبة الضامری.
الحمیری، محمد‌بن‌عبدالمنعم (1980). الروض المعطار فی خبر الاقطار. تصحیح احسان عباس، بیروت: دارالسراج.
د. موتلنسکی (1352). «الأباضیون»، دائرة المعارف الاسلامیة. نقلها الی اللغة العربیة محمد ثابت الفندی و دیگران، تهران: مکتبه اسماعیلیان.
الدرجینی، ابی­العباس احمد‌بن‌سعید (1394). طبقات المشایخ بالمغرب. تحقیق ابراهیم طلای، [بی­جا]: جلد1.
درویش، عبدالحمید (1428). الامامة و التقیة عند مفکری الأباضیة، بیروت: عالم الکتب.
دفتری، فرهاد (1375). تاریخ و عقاید فرقه اسماعیلیه. ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران: فرزان.
السعدی، مهنا‌بن‌راشد‌بن‌حمد [بی­تا]. الشیخ عمروس و منهجه. [بی­جا].
الشماخی، احمد‌بن‌سعید‌بن‌عبدالواحد (1407). کتاب السیر. تحقیق احمد‌بن‌سعود السیابی، عمان: وزارة التراث القومی و الثقافة، جلد1.
ضیائی، علی‌اکبر (1423). معجم مصادر الأباضیة. تهران: مؤسسة الهدی للنشر و التوزیع.
عبدالرزاق، محمود اسماعیل (1406). الخوارج فی بلاد المغرب حتی منتصف القرن الرابع الهجری. دارالبیضاء، دارالثقافة.
عرب، محمد (1377). آشنایی با مذهب اباضی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
قشار، بالحاج‌بن‌عدون (1411). اللمعة المضیئة فی تاریخ الأباضیة. عمان: مکتب الضامری.
لویکی، ت (1386). فرقه تسنن. به کوشش مهدی فرمانیان، قم: نشر ادیان.
مادلونگ، ویلفرد (1381). فرقه­های اسلامی. ترجمه ابوالقاسم سری، تهران: اساطیر.
مجموعة من الباحثین (1429). معجم مصطلحات الأباضیة. عمان: وزارة الاوقاف و الشؤون الدینیة.
مسعودی، علی‌بن‌حسین (1404). مروج الذهب و معادن الجوهر. تحقیق محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفة، جلد3.
الملشوطی، تبغورین‌بن‌داود‌بن‌عیسی [بی­تا]. اصول الدین. دراسة و تحقیق ونیس عامر، تونس.
معمر، علی یحیی (1421). الأباضیة بین الفرق الاسلامیة، الطبعة الرابعة، [بی­جا]: جلد1و2.
ـــــ (1384). الأباضیة فی موکب التاریخ. قاهره: مکتبة الوهبیة.
مقریزی، تقی‌الدین (1418). المواعظ و الاعتبار بذکر خطط و الآثار. بیروت: دار الکتب العلمیة.
النامی، عمرو خلیفه (2001). دراسات عن الأباضیة. ترجمه میخائیل فوری، مراجعه د. ماهر جرّار، بیروت: دارالغرب الاسلامی.
النجار، عامر (بی­تا). الأباضیة. قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.
الوارجلانی، ابویعقوب یوسف‌بن‌ابراهیم (1403). الدلیل و البرهان. تحقیق الشیخ سالم‌بن‌حمد الحارثی، مسقط: وزارة التراث القومی و الثقافة، جلد 1، 2و3.
الوارجلانی، سلیمان‌بن‌ابراهیم (بی­تا). الرسالة، الربیع و مخلد‌بن‌المعرد و وائل فی أمر الفرقة التی کانت بالمشرق و المغرب. [بی­جا]: معهد الحیاة القرارة الجزائر.
 lewicki, (1989), "alnukkar the encyclopedla of islam", leiden، bril.