علل و زمینه‌های سیاسی ـ مذهبی انحطاط فاطمیان

نویسندگان

1 دانشجوی دکترا دانشگاه اصفهان

2 دانشجوی دکترا دانشکده ادبیات، دانشگاه اصفهان

3 استاد گروه تاریخ دانشکده ادبیات، دانشگاه اصفهان

چکیده

فاطمیان، به‌عنوان شیعیان اسماعیلی، با تسلط بر شمال افریقا در سال 297ق و فتح مصر به سال 358ق، حکومتی را پایه‌گذاری کرده و بسط دادند که یکی از ادوار باشکوه قدرت مسلمانان و به‌خصوص شیعیان را رقم زد؛ اما این سلسله، بر سریر قدرت باقی نماند و سرانجام در اوج ضعف از پای درآمد.
سؤالی که نوشتار حاضر بر محور آن سامان ‌یافته و به روش توصیفی ـ تحلیلی در پی پاسخ به آن برآمده، این است که مهم‌ترین علل انحطاط و سقوط خلافت فاطمیان چیست؟ با توجه به مستندات تاریخی، اساسی‌ترین دلایل سقوط خلافت فاطمی را می‌توان در دو حوزه سیاسی و اعتقادی مورد بررسی قرارداد: در بُعد سیاسی، عواملی مانند: بروز انشعاباتی که به تجزیه نیروی حکومت ایشان انجامید، ضعف خلیفه از یک سو و قدرت‌گیری وزیر، سرداران سپاه و زنان دربار از سوی دیگر، و نیز از دست دادن حامیان و نیروهای متحد، قابل توجه است و در بُعد علل و زمینه‌های اعتقادی نیز دلایلی همچون: رخ نمودن انشعاب، تأکید بر آموزه‌های متکی بر تأویل و باطنی‌گرایی، ابتلا به افراط‌ و تفریط در مورد سایر گروه‌های مذهبی و افول اندیشمندان و تئوری‌پردازان معتقد به خلافت فاطمی، شایان ذکر است.

کلیدواژه‌ها


ابن‌اثیر، علی‌‌بن‌محمد (1385). الکامل فی التاریخ. بیروت: دار صادر، مجلدات 9 و 10.
ابن‌تغری بردی، جمال‌الدین (1392). النجوم الزاهرة فی ملوک المصر و القاهرة. قاهره: وزارة الثقافة و الارشاد القومی، مجلدات 4 و 5.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن (1408). تاریخ ابن‌خلدون. تصحیح سهیل زکار و خلیل شحاده، بیروت: دار الفکر، جلد 4.
ابن‌خلکان، ابی‌العباس احمد‌‌بن‌ابی‌بکر (1364). وفیات الاعیان و انباء الزمان. تحقیق احسن عباس، قم: الشریف الرضی، جلد 3.
ابن‌دواداری، ابوبکر‌‌بن‌عبدالله (1961). کنز الدرر و جامع الغرر: الجزء السادس الدرة المضیئة فی اخبار الدولة الفاطمیة. تحقیق صلاح‌الدین المنجد، قاهره: المهد الامالی للآثار، جلد 6.
ابوشامه، شهاب‌الدین عبدالرحمن (1964). الروضتین فی اخبار الدولتین، النّوریة و الصلاحیّة: الجزء الاول فی قسمین. تحقیق ج. شیال، قاهره: الدار المصریة للتألیف و الترجمة، جلد 1.
ابن‌طقطقی، محمد‌‌بن‌علی‌‌بن‌طباطبا (1372). الفخری فی الآداب السلطانیة و الدول الاسلامیة. قم: الشریف الرضی.
ابن‌طویر، عبدالسلام‌‌بن‌حسن (1430). نزهة المقلتین فی أخبار الدولتین. تحقیق و تصحیح ایمن فواد سید، بیروت: المعهد الألمانی للابحاث الشرقیة.
ابن‌ظافر، جمال‌الدین علی (2001). اخبار الدول المنقطعة دراسة الخاص بالفاطمیین. تحقیق آندره فریّه، قاهره: المعهد العلمی الفرنسی للآثار الشرقیة.
ابن‌عذاری، احمد‌‌بن‌محمد المراکشی (1983). البیان المُغرب فی اخبار الاندلس و المَغرب. تحقیق جی.‌اس. کولین و ا.لوی ـ پرووانسال، بیروت: دار الثقافة، جلد 1.
ابن‌میسّر، تاج‌الدین محمد (1981). المنتقی من اخبار مصر. تحقیق ایمن فؤاد سید، قاهره: المعهد العلمی الفرنسی للآثار الشرقیة.
ادریس عمادالدین (1986). عیون الاخبار. تحقیق مصطفی غالب، بیروت: دار الاندلس، مجلدات 5 و 6.
انطاکی، یحیی‌‌بن‌سعید (1990). تاریخ الانطاکی. تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس ـ لبنان.
بل، آلفرد (1987). الفرق الاسلامیة فی شمال الافریقی. بیروت: دار الغرب الاسلامی.
تامر، عارف (1400). الموسوعة التاریخیة للخلفاء الفاطمیین. بیروت: دار الجیل، مجلدات 1، 2، 3 و 6.
حموی، یاقوت‌‌بن‌عبدالله (1993). معجم الادباء. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
چلونگر، محمدعلی (1390). تاریخ فاطمیان و حمدانیان. تهران: سمت.
الدشراوی، فرحات (1994). الخلافة الفاطمیة بالمغرب، تعریب حمادی الساحلی، بیروت: دار المغرب الاسلامی.
دفتری، فرهاد (1375). تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران: فرزان روز.
ـــــ (1378). مختصری در تاریخ اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران: فرزان روز.
سرور، محمد جمال‌الدین (1399). الدولة الفاطمیة فی مصر: سیاستها الاخلیة و مظاهرة الحضارة فی عهدها؛ قاهره: دار الفکر العربی.
سلیمان، خرابشه (1385). رقابت عباسیان و فاطمیان در سیادت بر حرمین شریفین قرن پنجم و ششم هجری. ترجمه رسول جعفریان، تهران: مشعر.
سیوطی، جلال‌الدین (1967). حسن المحاضرة فی اخبار المصر و القاهرة. تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: بی‌نا، جلد 2.
صنهاجی، ابن‌حماد (1378). تاریخ فاطمیان. ترجمه کتاب اخبار ملوک بنی‌عبید و سیرتهم، ترجمه حجت‌الله جودکی، تهران: امیر کبیر.
قاضی نعمان، ابوحنیفه (1965). دعائم الاسلام. تحقیق ع. ا. فیضی، قاهره: دار المعارف، جلد 1.
ـــــ (1972). تأویل دعائم الاسلام. تحقیق محمد حسن الاعظمی، قاهره: دار المعارف، جلد 1.
قلقشندی، احمد (بی‌تا). صبح الاعشی فی صناعت الإنشاء. تحقیق محمدحسین شمس‌الدین، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون.
کرمانی، حمیدالدین (1983). مجموعه رسائل الکرمانی. تصحیح مصطفی غالب، بیروت: بی‌نا.
مادلونگ، ویلفرد (1388). پیدایی فاطمیان و گفت‌وگوهای درونی شیعیان در المناظرات. ترجمه امیر جوان آراسته، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
المسبحی (1978). اخبار مصر؛ الجزء الاربعون. تحقیق ایمن فؤاد سید و تیاری بیانکیس، القاهرة: المعهد العلمی الفرنسی للآثار الشرقیة.
مقدسی، ابوعبدالله محمد‌‌بن‌احمد (1987). احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم. تصحیح محمد مخزوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
مقریزی، تقی‌الدین (1416). اتّعاظ الحنفاء باخبار الائمة الفاطمیین الخلفاء. تحقیق جمال‌الدین الشیال، محمد حلمی محمد احمد، قاهره: المجلس الاعلی للشئون الاسلامیه، مجلدات 1، 2 و 3.
ـــــ (بی‌تا). المواعظ و الإعتبار بذکر الخطط و الآثار المعروف بلخطط المقریزیة، بیروت: دار صادر.
ناصرخسرو (1375). سفرنامه. به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران: زوّار، جلد 2.
ـــــ (1384). وجه دین. تهران: اساطیر.
ناصری طاهری، عبدالله (1367). بیت المقدس شهر پیامبران. تهران: سروش.
ـــــ (1379). فاطمیان در مصر، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
نویری، شهاب‌الدین (1980). نهایة الارب فی فنون الادب. قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب، جلد 28.
واکر، پل (1379). حمیدالدین کرمانی؛ تفکّر اسماعیلیه در دوره الحاکم بامرلله. ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران: فرزان روز.
ـــــ (1383). پژوهشی در یکی از امپراتوری‌های اسلامی: تاریخ فاطمیان و منابع آن. ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران: فرزان روز.
هالم، هاینس (1377). فاطمیان و سنّت‌های تعلیمی و عملی آنان. ترجمه فریدون برده‌ای، تهران: فرزان روز.
همدانی، سمیه (1389). بین انقلاب و دولت مسیر تشکیل دولت فاطمی قاضی نعمان و توجیه مشروعیت حکومت فاطمی. ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران: فرزان روز.