حج و حرمین در استراتژی سلطه‌گرایانه سفاح و منصور عباسی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه پیام نور تاریخ اسلام نائین

2 دانشیار دانشگاه پیام نور تاریخ اسلام تهران

3 استادیار گروه ایران‌شناسی تاریخ ایران دوره اسلامی دانشگاه میبد

چکیده

دوره تأسیس و تثبیت سازمان سیاسی جدید، به نام خلافت عباسی در زمان خلفای اوّل عباسی، به‌ویژه سفاح (132ـ136ق) و منصور (136ـ158ق)، به وقوع پیوست. در این مقطع که هنوز پایه­های مشروعیت خاندان عباسی به‌طورکامل شکل نگرفته بود، در مهم­ترین شهرهای جغرافیای اعتقادی وسیع جهان اسلام، یعنی مکه و مدینه، ضرورتی انکارناپذیر در جهت تقویت ریشه­های مشروعیت خلافت جدید احساس می­شد. ازاین‌رو، سلطه­ خلفای نخستین این سلسله بر حج و منطقه­ حرمین و حضور آنها در مراسم حج، می­توانست به تحکیم پایه­های مشروعیت و مقبولیت آنان در میان مسلمانان بینجامد. بدین ترتیب، اهمیت حرمین شریفین برای دو خلیفه نخست عباسی از منظر حضور نیروهای متکثر و منتقد وضعیت موجود، همواره به دغدغه‌ای جدی تبدیل شده بود. در این میان، تلاش­های این دو در جهت کنترل، تطمیع، تسامح و یا حتی مبارزه و جنگ با کانون­های مخالفت در این دو شهر، فصلی مهم از تاریخ تحولات سیاسی خلافت عباسی را در همین دوره نخست رقم زد.
در این پژوهش، تلاش می­شود تا به روشی توصیفی ـ تحلیلی، جایگاه مناسک حج و منطقه حرمین در استراتژی سلطه‌گرایانه دو خلیفه نخستین عباسی را مورد تأمل قرار دهد. یافته‌های پژوهش، حاکی از آن است که خلفای نخستین عباسی، سعی داشتند با اقداماتی همچون: حضور در مراسم حج، انتخاب امیرالحاج و انجام اقدامات عمرانی، از ظرفیت تبلیغی مناسک حج و قدرت مشروعیت‌ساز آن در تحکیم پایه‌های قدرت خود استفاده کنند. لازمه تسلط بر حج و بهره‌گیری از ظرفیت‌های آن، تأمین امنیت منطقه حرمین بود که این امر با سرکوب مخالفان صورت گرفت.

کلیدواژه‌ها


آرمسترانگ، مایکل (1390). مدیریت استراتژیک منابع انسانی. ترجمه دکتر محمد اعرابی، انتشارات دفتر پژوهش‌های فرهنگی، چاپ دوم.
آیینه‎وند، صادق و الهی‌زاده، محمدحسن (1384). «معیار مشروعیت خلافت در چالش حسنیان (فرزندان عبدالله محض) با دولت عباسی». مجله­ علوم انسانی دانشگاه الزهراB، شماره 53، بهار.
ابن‌اثیر، عزالدین (1371). الکامل فی تاریخ، ترجمه ابوالقاسم حالت و عباس خلیلى، تهران: مؤسسه مطبوعاتى علمى، ج4.
ابن‌الضیاء، محمد (1416). تاریخ مکة المشرفة. به کوشش العدوی، مکه: المکتبة التجاریة مصطفی احمد الباز.
ابن‌بکار، زبیر (1386). اخبار الموفقیات. ترجمه و تصحیح اصغر قائدان، تهران: شرکت نشر و چاپ بین‌الملل.
ابن‌جوزی (1412). المنتظم. به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت: دار الکتب العلمیه.
ابن‌خلدون (1363). العبر؛ تاریخ ابن‌خلدون. ترجمه محمد آیتی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ابن‌طباطبا، محمد‌بن‌على/ معروف به ابن‌طقطقى (1360). تاریخ فخرى. ترجمه محمد وحید گلپایگانى، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ابن‌عبدالربه (1419). عقد الفرید. ج5، بیروت: انتشارات دار و مکتبة الهلال.
ابن‌عساکر (2001). تاریخ دمشق. تحقیق علی عاشور الجنوبی، بیروت: دار احیاء.
ازدی، یزید‌بن‌محمد (1387ق). تاریخ الموصل به کوشش علی حبیبه. قاهره.
ازرقی، محمدبن‎عبداللّه (1369). اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار. قم.
اصفهانی، ابوالفرج (بی‌تا). مقاتل الطالبیین. تحقیق احمد صقر، بیروت: دارالمعرفة.
انصاری، منوچهر (1390). مدیریت استراتژیک توسعه محصول جدید از ایده تا عمل. انتشارات سازمان مدیریت صنعتی، چاپ اوّل.
بلاذری (1417). انساب الاشراف. به کوشش زکار و زرکلی، بیروت: دار الفکر.
بی‌نا. مجمل التواریخ و القصص. به کوشش ملک الشعرای بهار، تهران: نشر کلاله خاور، چاپ دوم.
توحیدی، امین‌رضا (1394). «تبیین علل غلبه سیاست‌ورزی بر دین‌محوری بنی‌عباس در امر حج و زیارت». فصلنامه مطالعات تاریخ اسلام، سال هفتم، شماره 27، زمستان.
جعفریان، رسول (1379). آثار اسلامی مکه و مدینه. قم: مشعر.
حسین‌پور، سید علی (1385). دانشنامه حج و حرمین شریفین. ج3، مدخل «امارت حج».
حموی، یاقوت (1995). معجم البـلدان. بـیروت: دار صـادر.
خادم الرضا، علی (1394). سند برنامه استراتژیک واحد تحقیق و توسعه سازمان اتکا.
خضری، سید احمدرضا (1378). تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل‌بویه. تهران: سمت.
داداش‌نژاد، منصور. دانشنامه حج و حرمین شریفین. ج 4، مدخل «بنی‌عباس».
دینوری، ابوحنیفه (1371). اخبار الطوال. ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران: نشر نی.
دینوری، ابن‌قتیبه (1380). امامت و سیاست (تاریخ خلفاء). ترجمه سیدناصر طباطبایى، تهران: ققنوس.
راوندی، قطب‏الدین (بی‌تا). الخرائج و الجرائح. تحقیق مؤسسه­ امام مهدیf، قم: مؤسسه امام مهدیf.
زرین­کوب، عبدالحسین (1385). تاریخ ایران کمبریج. ج4، ترجمه­ حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
السباعی، احمد (1385). تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه. ترجمه رسول جعفریان، تهران: نشر مشعر.
سیروس، کاوه محمد و صبور طینت، امیرحسین (1390). مدل مدیریت استراتژیک مبنا. تهران: انتشارات دانشگاه امیرکبیر، چاپ دوم، زمستان.
سیوطی، جلال‌الدین (1952). تاریخ الخلفاء. تحقیق محمد محی‌الدین عبدالحمید، مصر.
صالح کمال، سلیمان (1426). امارة الحج فی العهد العباسی. مکة: جامعة ام القری.
الصباغ، محمد‌بن‌احمد (1424). تحصیل المرام. به کوشش ابن‌دهیش.
صدیقی، غلامحسین (1372). جنبش‌ها دینی ایرانی در قرن­های دوم و سوم هجری. تهران: پاژنگ.
طبری، محمد‌بن‌جریر (1375). تاریخ طبری. ج11، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: نشر اساطیر.
طقوش، محمدسهیل (1380). دولت عباسیان. ترجمه ­حجت‌الله جودکی، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
عسکری، محمود (1371). دفتر مطالعات دافوس.
غفاریان، وفا و کیانی، غلامرضا (1387). پنج فرمان تفکر استراتژیک. انتشارات فرا، چاپ سوم.
فاکهی، محمدبن‌اسحاق (1414). اخبار مکه. به کوشش ابن‌دهیش، بیروت: دارالخضر.
کاظم بیگی، محمدعلی. دانشنامه­ بزرگ اسلامی. مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج5، مقاله 2126.
الکردی، محمدطاهر (1420). التاریخ القویم. به کوشش ابن‌دهیش، بیروت: دارالخضر.
ماوردی، ابوعلی (بی‌تا). احکام السلطانیة. ج2، لبنان: دارالفکر.
مسعودی، علی‌بن‌حسین (1365). التنبیه و الإشراف. ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: شرکت انتشارات علمى و فرهنگى.
ـــــ (بی‌تا)‌. مروج الذهب و معادن الجوهر. تحقیق محمد محی‌الدین عبدالحمید، بیروت: دارالفکر.
مسکویه، ابوعلی (1366). تجارب الأمم. به کوشش امامی، تهران: سروش.
مفتخری، حسین (1386). خوارج در ایران (تا اواخر قرن سوم هجری). تهران: مرکز باز شناسی اسلام و ایران. 
مقدسی، مطهربن‌طاهر (1374). آفرینش و تاریخ. ج2، ترجمه محمدرضا شفیعى کدکنى، تهران: نشرآگه.
مقریزی، احمدبن‌علی (1420). الذهب المسبوک فی ذکر من حج من الخلفاء و الملوک. ج۱، چاپ جمال‌الدین شیال، پرت سعید.
مناظر احسن، محمد (بی‌تا). زندگی اجتماعی در دوره­ عباسیان. ترجمه مسعود رجب­نیا، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
موحدی‌نیا، عباس (1392). مجله فرهنگ پژوهش (ویژه سیره و تاریخ اسلام)، شماره 13، بهار.
میر ابوالقاسمی، سیده‌رقیه. دانشنامه جهان اسلام. ج12، زیر نظر حداد عادل و دیگران، تهران.
نجفیان رضوی، لیلا (1396). «حج؛ عرصه همگرایی و واگرایی حسنیان و عباسیان (از اواخر عهد اموی تا پایان اوّلین دوره قیام‌های حسنی)»، مجله پژوهشنامه­ تاریخ اسلام، شماره 25، بهار.
ولوی، محمدعلی و نجفیان رضوی، لیلا (1389). «­حسنیان زندان هاشمیه (بازکاوی علل، شمار واقعی زندانیان و کشته‌شدگان)»، مجله پژوهش­های تاریخی، شماره 2، بهار.
یعقوبى، ابن‌واضح (1387). تاریخ یعقوبى. ج2، ترجمه محمدابراهیم آیتى، تهران: انتشارات علمى و فرهنگى.