تاریخ، باورها و گرایش‌های ماتریدیه معاصر با تأکید بر شبه‌قاره هند و پاکستان

نویسنده

دانشجوی دوره دکتری رشته جریان‌های کلامی معاصر مجتمع آموزش عالی امام خمینی(ره)

چکیده

مکتب ماتریدیه، بر اساس اندیشه‌های ابومنصور ماتریدی شکل گرفت و با تلاش شاگردان و پیروان وی نضج یافت و در سایه حمایت‌های بی‌دریغ حاکمان ترک، اعم از: سامانیان، غزنویان، سلجوقیان و عثمانیان، از شرق به غرب آسیا، شمال آفریقا، شبه‌قاره هند، جزیره بالکان و یا چین، گسترش یافت. از قرن دهم به بعد، ماتریدیه از اوج خود فاصله گرفت و با اشغال آسیای میانه از سوی شوروی و نیز انحلال دولت عثمانی و سکولاریزیون آسیای صغیر، بنیادهای ماتریدیه در خاستگاه و پایگاه اصیلش نابود شد؛ هرچند مرکز جدیدی در شبه‌قاره برای ماتریدیان شکل گرفت.
مکتب ماتریدیه در گذشته، نسبتاً گمنام بود؛ اما در دوره معاصر، توجه به این مکتب افزایش یافته است. پژوهش‌ها در این مورد عمدتاً معطوف به ماتریدیه قدیم بوده است. این مقاله، در نظر دارد با روش تحلیلی ـ توصیفی به این سؤال که «نگرش و رویکرد ماتریدیه معاصر بعد از ظهور و بروز سلفیت جدید، چگونه است؟» پاسخ گوید.
با مطالعه دیدگاه‌ها و جریان­های منسوب به ماتریدیه، می­توان دریافت که رویکردها و گرایش‌های جدیدی در شبه‌قاره، مانند: دیوبندیه، بریلویه و اهل‌حدیث از درون مکتب ماتریدیه متولد شده است. البته اهل‌حدیث هند را دیگر نمی‌توان ماتریدی دانست؛ چون آنها اصولاً مذهب را قبول ندارند و باید آن را مذهب مستقل سلفی به شمار آورد.

کلیدواژه‌ها


آتشین جان، بابک و دیگران (1380). دانشنامه ادب فارسی در شبه‌قاره. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ابن‌کمال باشا (1432ق/2011م). مسائل الاختلاف بین الاشاعرة والماتریدیة. دار الفتح، چاپ دوم.
ابوزهره، محمد (1384). تاریخ مذاهب اسلامی. مترجم علیرضا ایمانی، قم: ادیان و مذاهب.
ابی‌بکر بیهقی، احمد (بی­تا). اسماء والصفات. تعلیق و تصحیح: محمدزاهد کوثری، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
اسفراینی، ابوالمظفر (بی­تا). التبصیر فی الدین. تحقیق و تعلیق: محمدزاهد کوثری، قاهره: المکتبة الازهریة للتراث.
اکرم‌عارفی، محمد (1378). «مبانی قومی و مذهبی طالبان». مجله علوم سیاسی، شماره 4، بهار، ص 191-212.
ـــــ (1382). جنبش اسلامی پاکستان. قم: بوستان کتاب.
باقلانی، ابی‌بکر (1413ق/1993م). الانصاف فیما یجب اعتقاده ولایجوز الجهل به. تحقیق و تعلیق: محمدزاهد کوثری، قاهره: مکتبة الخانجی.
بریلوی ماتریدی، احمدرضاخان (1425ق/2004م). العقیدة فی الاسلام. ترجمه و تحقیق: منظرالاسلام الهندی، غجرات هند: مرکز اهل‌سنّت برکات الرضا.
البوطی، سعیدرمضان (2008م). المذاهب التوحیدیة و الفلسفات المعاصرة. دمشق: دارالفکر.
جلالی، سید‌لطف‌الله (1386). تاریخ و عقاید ماتریدیه. قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
حداد عادل، غلامعلی (1376). دانشنامه جهان اسلام. تهران: بنیاد دائرۀ المعارف اسلامی، ج3.
حربی، احمد (1421ق). الماتریدیة دارسة و تقویما. ریاض: دارالصمیمی.
حسنی ندوی، ابوالحسن علی (1378ش). آیین زندگی در پرتو کتاب و سنّت. مترجم: محمدقاسم قاسمی، تربت جام: احمد جام.
خیری، احمد (1371ق). الامام الکوثری. قاهرة: المکتبۀ الأزهریة للتراث.
دهلوی، اسماعیل (2003م). رسالة التوحید المسمی به تقویة الایمان. دمشق: دار الوحی القلم، ج1.
دهلوی، شاه ولی‌الله (1407ق/1986م). الفوز الکبیر فی اصول التفسیر. تحقیق سلمان الحسینی النَّدوی، القاهرة: دار الصحوة، الطبعة الثانیة، ج1.
ـــــ (بی­تا). الحجة الله البالغة. قاهره: دارالتراث.
رحمتی، محمدکاظم (1387). فرقه‌های اسلامی در ایران سده‌های میانه. [بی­جا]: انتشارات بصیرت.
رضوی، سید عقیل افضل (1392). بررسی تحولات فرقه دیوبندیه در پنجاه سال اخیر در پاکستان.
رفیعی، طاهر (1390). «نقد و بررسی اندیشه‌های کلامی دیوبندیه». پایان‌نامه کارشناسی ارشد، قم: مؤسسه امام خمینی.
ـــــ (1391). «نقد و بررسی اندیشه‌های دهلوی». سراج منیر، شماره 7و8، پاییز و زمستان، ص 125-150.
ساقیان، مرضیه (1378). «نفوذ فزاینده طالبان در پاکستان». مجله علوم سیاسی، شماره 28، مرداد.
سلفی الافغانی، شمس (1419ق/1998م). الماتریدیة و موقفهم من توحید الاسماء و الصفات. مکتبة الصدیق، چاپ دوم، ج1، 2و3.
سندی‌بن‌‌عبدالهادی، محمد (بی‌تا). حاشیۀ السندی علی صحیح البخاری. [بی‌جا]: دارالفکر، ج1.
سهارنپوری، خلیل احمد (2005م). المهند علی المفند. لاهور: المیزان ناشران و تاجران کتب.
ـــــ (بی­تا). عقاید اهل‌سنت و الجماعت در ردّ وهابیت. مترجم شیخ الحدیث مولانا عبدالرحمن سربازی، [بی­جا]: [بی­نا].
شافعی، کمال‌الدین محمد (1425ق). المسامرة شرح المسایرة فی عقاید المنجیة فی الاخرة. بیروت: المکتبة العصریة.
صابونی، نورالدین (1969). البدایة من الکفایة فی الهدایة فی اصول الدین. تحقیق فتح‌الله خلیف، مصر: دارالمعارف.
طاش‌کبری‌زاده، عصام‌الدین احمد (1389). الشقایق النعمانیة فی علماء الدولة العثمانیه. تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
عبدالرحمن، سید طالب (1417ق/1996م). عقاید علمای دیوبند. اسلام‌آباد: دارالکتاب والسنة.
عبدالفتاح، احمد فؤاد (بی‌تا). الفرق الاسلامیة وأصولها الایمانیة. قاهره: دارالدعوة، ج1.
عبده، محمد (1421ق/2000م). رساله توحید. تحقیق محمد رشیدرضا، بیروت: دار ابن‌حزم.
عزیز، احمد (1367). تفکر اسلامی در هند. مترجمان نقی لطفی و محمدجعفر یاحقی، تهران: بی­نا.
فرمانیان، مهدی (1382). «شبه‌قاره هند دیوبندیه، بریلویه و رابطه آنها با وهابیت». مجله طلوع، شماره 6، تابستان، ص 73-96.
فرمانیان، مهدی (1386). فرق تسنن. قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
فؤاد سزگین (1412ق). تاریخ تراث عربی (فی العقاید و التصوف). قم: مکتبة آیت‌الله العظمی المرعشی النجفی، ج1.
قادری، سید رحمت‌الله (2007-2008م). «دفاع عن ساداتنا البریلویة و تبیین افترائات جهال الزمان: بریلویه؛ حقایق و عقاید». پایان‌نامه، سودان: جامعة أم درمان الاسلامیة.
قلیزاده، محمدرضا (1388). منازعات فرقه‌ و تحول مذهبی در ایران. [بی‌جا]: نشرحبیب.
کاندهلوی، محمد ادری (1354ق). التعلیق الصبیح علی مشکاة المصابیح. دمشق: مطبعة اعتدال، ج1.
کاندهلوی، محمد یوسف (1385). حیاة الصحابة. ترجمه نصیراحمد سیدزاده و صلاح‌الدین شهنوازی، زاهدان: صدیقی، چاپ سوم.
کشمیری، انورشاه (بی­تا). فیض الباری فی شرح صحیح البخاری. [بی­جا]: [بی­نا]، از مکتبۀ مشکاۀ الاسلامیة، ج1، نشانی وبگاه: www.almeshkat.net/books
کوثری، محمدزاهد (1428ق/2007م). صفعات البرهان علی صفحات العدوان. تقدیم و تعلیق: حسن‌بن‌‌علی السقاف، [بی‌جا]: دار الامام النووی، چاپ دوم.
گروه مولفان (1380). شناخت مذاهب اسلامی. قم: سازمان حوزه‌ها و مدارس علمیه خارج از کشور.
م. ح. «طالبان و سپاه صحابه فرزندان وهابیت». برگرفته از اینترنت.
مادلونگ، ویلفرد (1380). «ماتریدیه در یک نگاه». مترجم محمدکاظم رحمتی، مجله کتاب ماه دین، شماره 51و52، دی و بهمن، ص 72-75.
مادلونگ، ویلفرد (1375). مکتب‌ها و فرقه‌های اسلامی در سده میانه. جواد قاسمی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
مانع‌بن‌‌حماد الجهنی (1418ق). الموسوعة المیسرة فی الادیان والمذاهب والأحزاب المعاصرة. ریاض: دارالندوۀ العالمیة، چاپ سوم، ج1.
محمدشریف، میان (1370). تاریخ فلسفه اسلام. مترجم نصرالله پورجوادی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
«المنظار السلفی؛ العقیدة الدیوبندیة». وبگاه: http://www.hanein.info
موسوی بجنوردی، کاظم (1367). دائرة المعارف بزرگ اسلامی. 22جلدی، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج15.
نعمانی ابوالقاسم و محمد عارف جمیل القاسمی (1437ق/2015م). لمحة عن الجامعة الاسلامیة: دارالعلوم دیوبند و مناهجها و مقرراتها الدراسیة. الهند: ادارۀ القبول و التسجیل الجامعة الاسلامیة دارالعلوم دیوبند.
واحد کتب درسی (1380). شناخت مذاهب اسلامی. قم: سازمان حوزه‌ها و مدارس علمیه خارج از کشور.
وبگاه «اعتقادات اهل‎سنّت و جماعت احناف بریلوی». حوزه علمیه مجددیه نعیمیه عورکی، 15/12/1390.