تحلیل و بررسی نام‌گذاری جاده ابریشم با تکیه بر جغرافیای اقتصادی

نویسنده

عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه بین‌المللی امام خمینی.

چکیده

راهی که امروزه به ابریشم مشهور گشته، طولانی ­ترین و یکی از پرکاربردترین راه­های تجاری در طول تاریخ مشرق‌زمین بوده است. بخش وسیعی از این راه که غربی­ ترین نواحی چین را به شرقی‌ترین سواحل مدیترانه پیوند می‌داد، از خراسان بزرگ (از قومس تا آن سوی جیحون) می‌گذشت. در قرن نوزدهم در پژوهش­های اروپاییان، نام جاده ابریشم برای این راه متداول شد و به‌زودی نیز شیوع عام یافت. امروزه نیز همه، از شرقی و غربی، این راه تاریخی را به همین نام می‌شناسند و می ­نامند. این نام­گذاری، از آن رو بوده که به گمان این پژوهشگران، عمده­ترین و مهم‌ترین کالایی که در طول مسیر راه مبادله می‌شده، ابریشم بوده است. در پژوهش پیش رو، مسئله درستی یا نادرستی این نام‌گذاری مورد بررسی قرار گرفته است. بر اساس یافته­‌های پژوهش، این نام­گذاری به دو دلیل اساسی نمی­توانسته مبنایی تاریخی و منطبق بر واقعیت­‌های عینی آن داشته باشد. نخست اینکه تا پیش از قرن نوزدهم، در هیچ‌یک از منابع جغرافیایی اسلامی و ایرانی اشاره­ای به نام ابریشم نشده و دست‌کم بخش اعظمی از آن به نام «راه خراسان» نامیده شده و دوم اینکه بررسی جغرافیای اقتصادی و کالاهای مبادله‌شده در طول راه مورد نظر، نمایشگر آن است که ابریشم، تنها یکی از صدها کالای مورد مبادله بوده و هیچ برتری خاصی نسبت به دیگر کالاها نداشته است.

کلیدواژه‌ها


ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلى موحد، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1337.
ابن حوقل، صورة الأرض، ترجمه جعفر شعار، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1345.
ـــــ ، سفرنامه ابن حوقل (ایران در صورة الأرض)، ترجمه و توضیح جعفر شعار، تهران: امیرکبیر، چاپ دوم، 1366.
ابن خردادبه، مسالک و ممالک، ترجمه سعید خاکرند، تهران: میراث ملل، چاپ اوّل، 1371 .
ـــــ ، المسالک و الممالک، ترجمه حسین قره‌چانلو، تهران: مترجم، 1370.
ابن رُسته، احمد‌بن‌عمر، الأعلاق النفیسة، ترجمه و تعلیق حسین قره چانلو، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر، چاپ اوّل، 1380.
ابودلف، سفرنامه ابودلف در ایران، با تعلیقات ولادیمیر مینورسکى، ترجمه سید ابوالفضل طباطبایى، تهران: انتشارات زوار، چاپ دوم، 1354.
اصطخرى، ابو اسحق ابراهیم، مسالک و ممالک، به اهتمام ایرج افشار، تهران: بنیاد موقوفات افشار، 1373.
التون. ل. نیل، تاریخ سیاسی و اجتماعی خراسان، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1367.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم، اژدهای هفت سر: راه ابریشم، تهران: 1380.
بولنوا، لوس، راه ابریشم، ترجمه ملک ناصر نوبان، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی، 1383.
جیهانی، ابوالقاسم‌بن‌احمد، اشکال العالم، ترجمه عبدالسلام کاتب، تصحیح فیروز منصوری، مشهد: آستان قدس رضوی، 1368.
حدود العالم عن المشرق الى المغرب، به کوشش منوچهر ستوده، تهران: کتابخانه طهورى، 1362.
الحموى، یاقوت‌بن‌عبدالله، معجم البلدان، بیروت: دار صادر، 1399ق.
حموى، یاقوت، مشترک یاقوت حموى، ترجمه محمد پروین گنابادى، تهران: کتابخانه ابن سینا، چاپ اوّل، 1347.
دیاکونوف، میخائیل میخائیلوویچ، اشکانیان، ترجمه کریم کشاورز، تهران: 1351.
رضا، عنایت الله، «نقش ایران در جاده ابریشم تا پایان عهد ساسانی»، مجموعه مقالات دومین اجلاس بین‌المللی جاده ابریشم، به اهتمام محمد باری و آفاق حامد هاشمی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1376.
شارپ، رالف نورمن، فرمان‎های شاهنشاهان هخامنشی، شیراز، 1346.
فرانک، آیرین و براونستون، دیوید، جاده ابریشم، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: سروش، 1376.
فرای، ریچارد نلسون، بخارا؛ دستاورد قرون وسطا، ترجمه محمود محمودی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1348.
ـــــ ، «گذری در جغرافیای تاریخی آسیای مرکزی»، ترجمه حبیب برجیان،‌ ایران شناخت.
قزوینى، زکریا‌بن‌محمد‌بن‌محمود، آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمه و اضافات جهانگیر میرزا قاجار، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ اوّل، 1373.
کریمیان، حسین، ری باستان، جلد اوّل، انتشارات دانشگاه ملی ایران، 1354.
گرایلی، فریدون، نیشابور شهر فیروزه، انتشارات خاوران، 1374.
گیرشمن، رمان، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معین، تهران: علمی و فرهنگی، 1363.
لسترنج، سرزمین‌های خلافت شرقى، ترجمه محمود عرفان، تهران: شرکت انتشارات علمى و فرهنگى، 1373.
محمود آبادی، اصغر، «جاده ابریشم در ساختار تمدن سه دولت ایران، چین و روم باستان در دوران اشکانیان»، فرهنگ اصفهان، شماره 27و28، 1383.
مستوفى قزوینى، حمدالله، نزهة القلوب، به کوشش محمد دبیرسیاقى، تهران: کتابخانه طهورى، 1336.
مظاهری، علی اکبر، جاده ابریشم، ترجمه ملک ناصر نوبان، تهران: 1372ـ1373.
مقدسى، محمد‌بن‌احمد، احسن التقاسیم فى معرفة الاقالیم، ترجمه على نقى منزوى، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، چاپ اوّل، 1361.
میرعابدینی، ابوطالب، جغرافیای تاریخی سمرقند، فصلنامه مطالعات ملی، سال دوم، شماره 7، بهار 1380.
نرشخی، ابوبکر محمدبن‌جعفر، تاریخ بخارا، ترجمه ابونصر احمدبن‌محمدبن‌نصر القباوی، تصحیح سید محمدتقی مدرس رضوی، تهران: توس، چاپ دوم، 1363.
هیون تسیانگ، سفرنامه (قسمت مربوط به ایران)، ترجمه جواد چوپانیان، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، مهر 1392، شماره 72.
یعقوبى، ابن واضح، البلدان، ترجمه محمدابراهیم آیتى، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چاپ سوم، 1356.
ستوده، منوچهر، آثار تاریخی ورارود و خوارزم، جلد اوّل: سمرقند و بخارا، بنیاد موقوفات افشار، 1384.
ـــــ ، «جاده ای به نام جادة ابریشم نداریم»، مجلة زمان، شماره 5، 1374.
ـــــ ، «جادة ابریشم-  ایلات و عشایر ایران»، فصلنامة اباختر، سال سوم، شماره 9-10، 1383.
Jean-Pierre Dráege, Emil M. Bèuhrer, The Silk Road sage, New York 1989.
Laufer, Berthold, Sino-Iranica; Chinese contributions to the history of civilization in ancient Iran, Publication Field Museum of Natural History, chicagom, 1919.