بررسی نقش عوامل طبیعی در مکان یابی و توسعه یافتن شهر بغداد (145هجری)

نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 گروه تاریخ دانشگاه تهران، تهران، ایران.

2 گروه تاریخ دانشگاه تهران، ایران

10.22034/mte.2022.13314.1616

چکیده

در طول تاریخ شهرسازی، بررسی و شناخت ویژگی‌های طبیعی و جغرافیایی هر ناحیه می‌تواند نقش عمده‌ای در امر برنامه‌ریزی، مکان‌یابی، استقرار، توسعه و رشدِ شهر ایفا نماید و از طرفی دیگر می‌تواند حمله‌های نظامی و مخاطره‌های طبیعی را به حداقل برساند. در این بین، میان‌رودان با توجه به شرایط زیست‌ـ‌معیشتی، وضعیت سوق‌الجیشی، همجواری تمدن‌های کهن، انباشت اقتصادی‌ـ‌فرهنگی و قدمت سکونتگاه های شهری و تغییرات فضایی که همواره در دوره های مختلف تاریخی رخ داده، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز تمدّن شهری در طول تاریخ بشر محسوب شده است. بغداد با قرارگیری در موقعیت خاص جغرافیایی منطقه با ظهور حاکمیت عباسیان و تغییرات حاکمیتی در جهان اسلام به‌عنوان مرکز خلافت اسلامی، نقش مهمی در تحولات اقتصادی‌ـ-سیاسی جهان اسلام ایفا نموده است. سؤال اصلی این پژوهش این است که موقعیت طبیعی و جغرافیایی بغداد در مکان‌یابی، شکل-گیری و توسعه آن چه نقشی داشته است؟ این تحقیق به روش توصیفی- تحلیلی‌، به‌تبیین نقش موقعیت جغرافیایی در ساخت‌ و توسعه بغداد خواهد پرداخت. نتایج پژوهش حاکی از آن است که با استفاده از مدل‌ها و نقشه‌های جغرافیایی مشخص گردید که موقعیت سیاسی، طبیعی، ظرفیت‌ و پتانسیل‌های نظیر خاک و پوشش گیاهی، دما و بارش، شیب زمین، ارتفاع، منابع آبی و وضعیت ارتباطی نقش مهمی در استقرار و توسعه بغداد داشته است و نقش این مؤلّفه‌ها با توجه به تغیییرات فضایی که رخ داد، تأثیر به‌سزایی در بنای آن به همراه داشته‌ است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

An explanation of the role of geographical location in the formation and construction of Baghdad (145AH)

نویسندگان [English]

  • Abolfazl Salmani Govari 1
  • Farajullah Ahmadi 2
1 Corresponding Author, Department of History, University of Tehran, Tehran, Iran.
2 Department of History, University of Tehran, Tehran, Iran
چکیده [English]

Throughout the history of urban planning, examining and understanding the natural and geographical characteristics of each region has played a major role in planning, site selection, settlement, development, and urban growth, while also helping to minimize military attacks and natural hazards. In this context, Mesopotamia—with its favorable living conditions, strategic location, proximity to ancient civilizations, accumulation of economic and cultural resources, long-standing urban settlements, and continuous spatial transformations throughout different historical periods—has been considered one of the most important centers of urban civilization in human history. Baghdad, due to its unique geographical position, becoming the center of the Islamic Caliphate with the rise of the Abbasid rule and changes in political authority across the Islamic world, has played a significant role in economic and political developments. The main question of this research is: What role did Baghdad’s natural and geographical location play in its site selection, formation, and development? Using a descriptive-analytical approach, this study examines the impact of geographical factors on the construction and development of Baghdad. The results of the research indicate that, using geographical models and maps, it was determined that political and natural conditions, as well as environmental capacities and potentials—such as soil and vegetation, temperature and precipitation, land slope, elevation, water resources, and connectivity—played a significant role in the settlement and development of Baghdad. Moreover, the influence of these factors, in conjunction with the spatial changes that occurred, had a profound effect on the city’s structure.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Baghdad
  • Geographical Location
  • Formation
  • Development
  • Abbasids

مراجع

  1. ‏‫ابن­حوقل، صورة الأرض‏، بیروت­: دارالصادر، ۱۹۳۸.
  2. ‏‫‏‫ابن‌­خردادبه‌، مسالک‌ و ممالک‌، بیروت­: دارالصادر ­ـ­لیدن،۱۹۹۲.
  3. ‏‫ابن‌خلدون‌، عبدالرحمن‌بن‌ محمد، تاریخ ابن خلدون(العبر و دیوان المبتدا)، بیروت­: دارالکتب العلمیه، ۱۹۹۲.
  4. ‏‫ابن­رسته‌، الاعلاق‌النفیسه، لیدن: مطبعۀ بریل، ۱۳۱2.
  5. ‏‫ابن­سرابیون، سهراب، عجائب الأقالیم السبعة إلى نهایة العمارة، مطبعۀ آدولف هولز، هوزن-وین، بی‌تا.
  6. ‏‫ابن­فقیه، احمد بن‌ محمد، البلدان‌، مصحح: یوسف‌ هادی‌، بیروت‌: عالم‌ الکتب‌، ۱۴۱۶.
  7. ‏‫ابن­کثیر، البدایه و النهایه، بیروت­: دارالفکر، ۱۴۰۷.
  8. ‏‫ابن­وحشیه، احمدبن علی و توفیق فهد، الفلاحة النبطیة، دمشق: المعهد العلمی الفرنسی للدراسات العربیه،1418.
  9. ابو الفدا، تقویم البلدان، ترجمه عبدالحمید آیتی، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1349.
  10. ‏‫ادریسی، محمدبن‌ محمد، ‏‫‎ نزهه‌‌المشتاق‌ فی‌ اختراق‌‌الافاق، بیروت: عالم‌الکتب، ۱۴۰۹.
  11. اشرف، احمد، ویژگیهای تاریخی شهر نشینی در ایران- دوره اسلامی. مجله: نامه علوم اجتماعی. شماره 4. 1353.
  12. ‏‫اصطخری، ابراهیم بن محمد، المسالک و الممالک، بیروت­: دارالصادر، بی‌تا.
  13. ‏‫اوپنهایم، ماکس فرایر فون، «من بحر المتوسط الی خلیج»، لندن: دارالوراق، ۲۰۰۸.
  14. ‏‫بروسوی، محمدبن علی، اوضح‌المسالک الی معرفه‌البلدان والممالک، تصحیح المهدی عبدالرواضیه، ترجمۀ حسین‌ قرچانلو، تهران: نگارستان اندیشه، ۱۳۹۴.
  15. ‏‫بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، بیروت: دارالمکتب الاحیا، ۱۹۸۸.
  16. بلعمی، تاریخنامه طبری، مصحح: محمد روشن، سروش، تهران، 1380ش.
  17. ‏‫حافظ ابرو، جغرافیای حافظ ابرو، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ۱۳۷۵.
  18. حسن ابراهیم حسن، تاریخ سسیاسی اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، جاویدان، 1385.
  19. ‏‫خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد أو مدینة السلام، بیروت: دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون، ۱۴۱۷.
  20. دایره المعارف بزرگ اسلامی، مجموع نویسندگان، ذیل مدخل بغداد، آنلاین.
  21. ‏‫دمشقی، محمد بن ابیطالب، نخبة الدهر فی عجائب البر و البحر، تصحیح آگوست فردیناند، تهران: انتشارات اساطیر، ۱۳۸۲.
  22. ‏‫دوری، عبد العزیز و دیگران، بغداد (چند مقاله در تاریخ و جغرافیای تاریخی)، ترجمۀ دومینیک سوردل و اسماعیل دولتشاهی، تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی، ۱۳۷۵.
  23. دینوری، ابوحنیفه، اخبارالطوال، ترجمه: محمود مهدوی دامغانی، نی، تهران، 1371ش.
  24. صدر، احمدرضا حاج سید جوادی، دایره المعارف بزرگ تشیع، زیر نظر بهاالدین خرمشاهی، تهران، نشر شهید سعید محبی، 1385.
  25. ‏‫طباطبایی، حسین، زمین در فقه اسلامی، تهران: فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۱.
  26. ‏‫ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری(تاریخ الرسل و الملوک)، بیروت: روائع التراث العربی: 1387ق.
  27. ‏‫لسترنج، گای، بلدان الخلافه الشرقیه، نجف: مکتبه الحیدریه، ۱۴۲۷.
  28. __________، جغرافیای تاریخی سرزمین­های خلافت شرقی (بین النهرین، ایران و آسیای مرکزی)، ترجمۀ محمود عرفان‌، تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی، ۱۳۶۴.
  29. ‏‫ قزوینی، زکریا ابن محمدبن محمود، آثار البلاد و اخبار العباد، بیروت: دارالصادر، ۱۹۹۸.
  30. ‏‫مجید زاده، یوسف، تاریخ و تمدّن بین النّهرین، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۶.
  31. ‏‫ مستوفی‌، حمدالله، نزهه‌ القلوب‌ با مقابله‌ و حواشی‌ و تعلیقات‌ و فهارس‌، قزوین‌: نشر طه‌، ۱۳۷۸.
  32. مسعوی، التنبیه و الاشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1349.
  33. ‏‫مقدسی‌، محمدبن‌ احمد، احسن‌التقاسیم‌ فی‌ معرفةالاقالیم‌، ترجمۀ علینقی‌ منزوی‌، تهران: شرکت مولفان و مترجمان ایران، ۱۳۶۱.
  34. ‏‫نگارش، حسین، «کاربرد ژئومورفولوژی در مکان­گزینی شهرها و پیامدهای آن»، جغرافیا و توسعه 1، ش. پیاپی 1 (۱۳۸۲): 133-50.
  35. ‏‫یاقوت‌ حموی‌، معجم‌البلدان‌، بیروت: دارالصادر، ۱۹۹۵.
  36. ‏‫یعقوبی، احمد بن اسحاق، البلدان، مصحح محمد امین ضناوی، بیروت: دارالکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون، ۱۴۲۲.

 

  1. Akanda, A., Freeman, S. and Placht, M. The Tigris-Euphrates River Basin: mediating a Path towards Regional Water Stability .Tufts University.2007.
  2. Al-Sayyad, Nezar, Cities and Caliphs: On the Genesis of Arab Muslim Urbanism. New York: Greenwood Press, 1991.
  3. Badry, M. M., Mehdi, M. S. and Khawar, J. M, Water resources in Iraq. In: Irrigation and Agricultural Development. A joint publication of ECWA, FAO and the Foundation for Scientific Research of Iraq, edited by S.S. Johl. Pergamon Press.1979.
  4. Ellis, William, "The New Face of Baghdad", National Geographic 167, no. 1 (1985): 80–109.
  5. Encyclopedia Iranica Foundation, New York, NY 10025 Inc.Vol. III, Fasc. 4.online.
  6. A. R. Gibb, J. H. Kramer's, E. \, J. Schacht. Encyclopedia of Islam. Vol I. Leiden E. J. Brill 1986.
  7. Huda, "Baghdad in Islamic History", Learn Religions, Feb. 11, 2020, learnreligions.com/baghdad-in-islamic-history-2003.
  8. JACOB LASSNER, THE CALIPH'S PERSONAL DOMAIN: THE CITY PLAN OF BAGHDAD REEXAMINED. Kunst des Orients. Vol. 5, H. 1 .pp. 24-36 (13 pages). Published By: Franz Steiner Verlag. (1968).
  9. _______________, The Topography of Baghdad in the early middle Ages: Text and Studies. Detroit: Wayne State University Press, 1970.( Jacob Lassner. 1970. 67-71)
  10. Notes on the Topography of Baghdad: The Systematic Descriptions of the City and the Khaṭīb al-Baghdādī. Journal of the American Oriental Society. Vol l. 83, No. 4 ( 1963), pp. 458-469.Published By: American Oriental Society
  11. Khalil's II. Al-Ashad, M.a. The Ullman Geography OF Baghdad. Thesis Presented for the degree of doctor OJ? Philosophy IN the university pf Newcastle upon tyne .march, 1974.
  12. Pao-Yu Oei, Markus Siehlow, An Optimal Allocation of Water Resources in Turkey, Syria and Iraq. Deutsches Institut für Wirtschaftsforschung, 2014.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار